Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məsələn, ictimai ədalətin yüksək prinsiplərini təsdiq edən kommunist ideologiyası son anda cəmiyyət və şəxsiyyət üçün məhvedici mifologiya formasına çevrildi ki, bu da ictimai şüurun bütün formalarına ilk növbədə ictimai elmlərə, ədəbiyyat və incəsənətə, fəlsəfəyə mənfi təsir göstərdi. Onları pis günə düşmüş ictimai varlığın məddahlarına çevirdi. Əlbəttə məsələ yalnız ideologiyanın yalanında və onun təbliğində deyil. Gerçəkliyin özü yalan idi; biz utopiyanı reallaşdımıaq istəyirik, ancaq həyatın özünü utopiyaya çeviririk. Bu cür oxşarlığı elmlə aparaq: elm hipotezlər qurduğu yerdə ideologiya onun bir sıra təzahürlərindən əsassız konstruksiya qura, onu gerçəkliyin real inikası kimi qəbul edə bilər. Bu özünü ideologiyanın ictimai psixologiyadan “geri qalması” faktorunda təzahür edir. Bu, geri qalma ən ümumi qanunauyğunluq deyil, onlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin müxtəlif tiplərin istisnasını təşkil edən təzahürüdür. İdeologiya həm adi şüuru müəyyən edə bilər, həm də ondan tam ayrıla bilər- bu əsasən totalitar rejimə, xüsusən onun can vemıə dövrünə xasdır. Totalitar dövlətin məntiqi ən ümumi inamsızlığın üzərində qurulmuşdur; bu cəmiyyətdə heç kəs heç kəsə inanmır və eyni zamanda etibar etməyə qorxur. Bu ən ümumi qorxunun ictimai psixologiyasıdır. Bütün bunlar həm də onu şərtləndirir ki, ictimai psixologiya və ideologiya gerçəkliyin eyni hadisəsini müxtəlif foiTnada əks etdirə bilərlər. İdeologiya və ictimai psixologiyanın qarşıdurması faktı yalnız onun adi şüurdan geri qalmasına deyil, həm də ictimai psixologiyanın özünün pozulmasına, onun ahəngsizliyinə və sarsılmasına gətirib çıxarır. Əgər ictimai şüurun strukturu üçün kəskin ziddiyyətə gəlib çıxan ahəngsizlik xarakterikdirsə də, o 334 tədricən öz möhkəmliyini və birliyini itirir. Bu isə onu göstərir ki, gündəlik yaşayışımız real dünya ilə onun şüurda inikası arasında kəskin ziddiyəT mövcuddur. ’’İdeologiya” termini mahiyyətcə iki fərqli mənalarda işlədilir. Birinci məna “ideologiya” sözünün etimologiyası ilə müəyyən olunur. Onun kökü “ideya”dır ki, artıq Platonun vaxtında bu söz ilk surət, yəni nə isə öz-özünə mövcud olan mənasını verirdi. Elə buradan da “ideologiya” termini aparıcı, rəhbər ideya, bir növ bizim həyata keçirmək istədiyimiz fikirlər mənasında işlədilmişdir. Bu mənada ideologiya tənzimləyici gücə malik olan nəzəri və ya praktiki vəzifələrin bu və ya digər həlli yollarını axtaran və dünyagörüşlə, xüsusən, dəyərli oriyentasiyalarla, əqidələrlə, başlıcası isə biliklərlə, etibarlılıqla bağlı əqidələrlə sıx bagb olan metodoloji prinsip kimi çıxış edir. Siyasətə tətbiq edərək “ideologiya” hakimiyyəti ələ keçirməyin müəyyən yoluna istiqamətlənmiş siyasi inam və əqidə sistemi mənasını verir. Burada həm qabaqcadan hasil olunmuş yanlış qənaətə əsaslanan fikirlər, həm də yalan ideyalar ola bilir; məsələn, faşist və hər eür ekstremist partiya və hərəkatların ideologiyası. Bu mənada ideologiya hər hansı məqsədə çatmaq üçün bütün qəbul olunmuş vasitələrin məcmusu kimi çıxış edir. Siyasi ideologiya öz təsbit olunmuş ifadəsini ilk növbədə siyasi partiyaların proqram və nizamnaməsində, dövlət konstitusiyasında, siyasi və dövlət xadimlərinin nəzəri əsərlərində tapır. Burada ideologiya siyasi şüur kimi fenomenlə sıx bağlıdır.
§3. Cəmiyyətin mənəvi həyatının formaları ictimai şüurun İctimai şüurun formaları - Cəmiyyətin özünü düşünmə və ətraf aləmin mənəvi - praktiki mənimsənilməsi üsuludur. Onlara eyni zamanda, insanların dünyanı dəyişdiiTnək sayəsində çoxsahəli fəaliyyətləri gedişində işlənib hazırlanan obyektiv fikir formasının qurulmasının ictimai - zəruri üsulu kimi də tərif vermək olar. Onlar məzmunlarına görə onları doğuran ictimai əlaqələr və münasibətlər kimi tarixidirlər. İctimai şüurunun əsas formalarının hər biri ictimai həyatın müəyyən aspektini əks etdirir və onu mənən təzələyir. İctimai şüurun formaları nisbi müstəqilliyə, buna görə də şəxsi təbiəti və daxili inkişafının məntiqinə malikdir. Onlar ətraf gerçəkliyə və orada gedən proseslərə fəal təsir edir. İctimai şüurun formalarını fərqləndirmə meyarları aşağıdakılardır: inikas obyektləri (ətraf aləm və onun bütövlü- lüyü, təbiətdən üstün əxlaqı, estetik, hüquqi, siyasi münasibətlər) gerçəkliyi əks etdirmək üsulları (anlayışlar, surətlər, nomıalar, prinsiplər, təlimlər və s.) ictimai şüurun hər bir formasının funksiyaları ilə müəyyən olunan cəmiyyətin həyatında onların rolu və əhəmiyyəti. İctimai şüurun bütün formaları qarşılıqlı surətdə əlaqəlidir və əks etdikləri varlıq sahələri kimi bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdədir. Dövrdən, cəmiyyətin xarakterindən, zamanın tələbindən və qarşıda dayanan vəzifələrdən asılı olaraq ictimai şüurun bu və ya digər ünsürləri və formaları ön plana keçə bilər.
ictimai şüurun formaları ilə bağlı mövcud olan bəzi fikirlərə münasibət bildirmək də tələbələr üçün maraqlı olardı. Bir çox ədəbiyyatlarda gerçəkliyin mənimsənilməsinin üç növü; elmi, estetik və dini növləri qəbul olunmuşdur. Siyasət, hüquq və əxlaq mənəvi istehsal “sahələri” kimi qəbul olunmur. Əxlaq - ona görə ki, peşəkarlar tərəfindən yaradılmamışdır. Biz tarixdə peşəkarlar, ideoloqlar tərəfindən yaradılan və tətbiq olunan heç bir əxlaq norması tapa bilmərik. Hətta İsa peyğəmbərin “öldürmə”, “oğurlama” vəsiəti - əxlaq praktikasının kortəbii işləyib hazırladığı, yəni peşəkarların fəaliyyətinin nətieəsi olmayıb bəşəriyyətin kortəbii kəşfi olan prinsiplərin təsbit edilməsidir. Siyasət və hüquq ona görə mənəvi istehsala daxil edilmir ki, siyasi və hüquqi fəaliyyət sayəsində yaradılan fərdlərin ictimai əlaqələri və münasibətləri çox vaxt mənəvi deyildir. Cəmiyyətdə əlaqə və münasibətlərin ən müxtəlif, çoxsaylı növləri olsa da, çox güman ki, ikisi: maddi və mənəvi - əsasdır. Həm bu, həm də digəri adamlar arasında əlaqə və münasibətlərin subyekti eynidir. Buna görə də münasibətlərin (həm də əlaqələrin) əsas növləri arasındakı bütün fərq onların əsasmdadır: nəyə əsasən onlar təşəkkül tapmışdır. Əgər bu əsas maddidirsə onda bu münasibət də elə olaeaq, yox əgər bu anlayış surətdirsə onda bu eür münasibət mənəvidir. Belə ki, insanlar arasındakı siyasi və hüquqi münasibətlər, ilk növbədə, onlar haqqında anlayışa görə yox, real dövlət hakimiyyətinə görə təşəkkül tapır. Dövlət isə öz aparatı, məmurları, ordusu, hakimi və türməsi ilə - maddi bir hadisədir. Ona görə də siyasi, həm də hüquqi münasibətlər öz əsasında maddidir. Onda gerçəkliyin mənimsənilməsinin üç növü: elmi, estetik və dini növü 337 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|