Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əxlaqi şüur.
çünki hakimiyyət başqalarını idarə etmək üçün xalq tərəfindən verilən səlahiyyətə malikdir və onlara tərbiyəvi təsir etməlidir. Qanunlara riayət olunmasını dövlət təmin edir, lazım gəldikdə isə hətta məcburiyyətə də əl atılır. Təəssüf ki, sadə adamlar (təkcə onlar yox) hüquqi şüurun çox aşağı səviyyəsindədirlər, ancaq bu hüquqi şüurun məğzi yox onun müxtəlif səviyyələridir. Hüququ başa düşmək üçün nəyin qanuni və ya qanuna zidd olmasını, eyni zamanda onun yerinə yetirilməsinin məcburi olmasını dərk etməkdir. Hüquq cəmiyyətdə azad adamların yaşamasının zəruri şərtidir. Əgər sən azad olmaq istəyirsənsə, onda öz azadlığını məhdudlaşdırmalı, başqalarına azadlıq verməlisən. Beləliklə, hüquqi şüurun adi - praktiki səviyyəsi qüvvədə olan qanuni əxlaqi tələblərə uyğunluğu mövqeyindən qiymətləndirməyə cəhd edir, nəzəri hüquqi təfəkkür isə qüvvədə olan hüquqa onun ictimai və siyasi mənası, ictimai və siyasi həyatın real proseslərinin obyektiv şərtlənmiş səmərəli tələblərinə müvafiq mövqedən baxaq. Təbii ki, insan ağlı canlı varlıq kimi hüquqi şüurdan və müvafiq davranışdan kənar, yəni hüquqi ölçüdən kənar yaşaya bilər. Lakin bu vaxt o istənilən qəbul olunmuş və olunmamış davranışlara əl atır, qorxu, təlaş, həyəcan içərisində yaşayır, mənasız həyat keçirir. Yalnız qəbul olunmuş hüquq normalarına hörmət və ona uyğun yaşamaq insanın mənəvi dünyasına uyğundur. Əxlaqi şüur. Hüquqi nizamasalma - insanların davranışının qanunlar sisteminin köməyi ilə nizama salınmasıdır. Onun təsirindən kənarda insan münasibətlərinin bö}mk hissəsi qalır ki, bu da əxlaq adlanır. Qanunla, məsələn, ədəb qaydalarının pozulması, nəzakət- sizlik üçün heç bir cəza nəzərdə tutulmur. Bu ictimai və 344 şəxsi fikirlə məzəmmət olunur. Platon qeyd edir ki, biz çox vaxt ictimai rəylə hesablaşırıq ki, nə isə deyəndə, hər hansı hərəkəti edəndə bizə dəli deməsinlər. Bu qorxunu biz eyib hesab edirik (Платон Поли. Собр. Соч. Рр 1928, Т13. С. 45). Bu isə çox vaxt qanunda olmayan qadağalar qoyur. Cəmiyyətdə adamların həyatı yalnız hüquqi deyil, həm də nizamlayıcı prinsiplərinə tabe edilir ki, bu da etika ilə öyrənilir. Etika adamlar arasına mövcud olan münasibətlər və bu münasibətlərdən doğan vəzifələr haqqında elmdir. Lakin substansiya ictimai qovuşmuş həyatı olmadan ağlabatan deyildir, yəni əxlaq fenomeni yalnız cəmiyyətdə adamların qarşılıqlı münasibətində onların təbiətə, Allaha münasibətində mümkündür, bu cür həyat isə tələb edir ki, şəxsi yaxşılıq, səxavət insan varlığının ən ümumi prinsipinə çevrilsin. Əxlaq yazılmamış qanunların tarixən sistemidir, ictimai şüurun əsas dəyər formasıdır ki, burada insan hərəkətlərinin, rəftarın ən ümumi və normativ qiymətləri öz əksini tapır. Əxlaqi baxışların özü bizə ümumi işlərin qayğısına qalmağı müəyyənləşdirir, belə ki, bunsuz əxlaq eqoistliyə gətirib çıxarar. Əgər insan əxlaqi cəhətdən tərbiyəli və xüsusən də dindardırsa, bu və ya digər həyati qərar qəbul edərkən xarici qaydalardan doğan mülahizələrə (karyera, gəlir və s.) deyil, sırf vicdanın səsinə uyğun hərəkət etməlidir. Əxlaqlı adam həssas, vicdana çox qəribə özünənəzarət qabiliyyətinə malikdir. Vicdan mexanizmi şəxsiyyətin haçalanmasmı aradan qaldırır. Məhkəmədə olan cinayətkar özünü müdafiə üçün törətdiyi əməlin ehtiyatsızlıqdan, səhlənkarlıqdan irəli gəldiyini bildirir. Özünün günahsız olması üçün təbii baş verən hadisəni başqa istiqamətə yönəltməyə çalışır. Hətta onu müdafiə
edən vəkil belə ittihamçının cam ilə bağlı dəlillərin qarşısında aciz qalır cinayət törədərkən ayıq başlı caninin seçim imkanı olmuşdur Əxlaq insanın ailəyə, öz xalqına, vətənə, digər xalqlara münasibətində özünü göstərir. O, şəxsiyyətin özünün özünə münasibətinə də şamil edilir. Əgər adam özünə işgəncə verirsə və ya intihar edirsə cəmiyyət onu pisləyir: insan - ictimai varlıqdır. Cəmiyyət insandan tələb edir ki, o özünə cəmiyyətin mənafeyinə uyğun münasibət göstərsin: öz sağlamlığını qorusun, əməklə məşğul olsun, özünü ləyaqətli aparsın. İnsanın hər şeyə qarşı biganə olmasına mənəvi haqqı yoxdur. İnsan öz pis (və ya yaxşı) hərəkətləri üçün onun obyektiv əxlaqi qiyməti haqqında biliyinə uyğun cavabdehlik daşıyır. Qərəzli, tamah- karcasma olan hərəkət təsadüfən cəmiyyət üçün əhəmiyyətli olsa da “yaxşı hesab edilə bilməz”. Əxlaqi şüur özündə əxlaqi prinsipləri və normaları birləşdir. Beləliklə, əxlaq - həm adamların, onların davranışlarının obyektiv münasibətlərinin müəyyən tərəfi, həm də şüur formasıdır. Biz həm əxlaqi davranışın haqqında, həm də əxlaqi baxışlar, anlayışlar haqqında danışırıq. Əxlaqi şüur mürəkkəb struktura malikdir. Yetkin dünyanın ictimai idealından irəli gələn ən ali təzahürü haqqında baxışlar və anlayışlar kimi əxlaqi kateqoriyalar, əxlaqi hisslər və əxlaqi ideal onun ünsürlədir. İnsanın əxlaqi həyatının əsas təzahürü cəmiyyət və insanın özü qarşısında cavabdehlik hissi və bundan irəli gələn günahı və peşmançılığı dərk etməlidir. Adamların öz qarşılıqlı münasibətlərində əsas götürdükləri qaydalar əxlaq normalarını təşkil edir, o kortəbii olaraq yaranır və yazılmamış qanunlar kimi çıxış edirlər: ona hamı lazım 346 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|