Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc

 

266

İkincisi – Qəribin Ərzuruma gəlməsi, onun aşıq deyişməsin-

də iştirakı və qələbəsi, Şahsənəmin köndərdiyi adamla görüşmə-

si (üçüncü pərdənin ikinci şəkli). Daha sonra, dördüncü pərdədə, 

iki istiqamət birləşir. Qəribin vətənə qayıtması, onun Şahsənə-

min toyuna gəlməsi, süjetin inkişafında kulminasiyaya Qəriblə 

Şahsənəmin fərəhli görüşünə  gətirib çıxaran yeni pillələrdir. 

Opera koda ilə 

–

 sevgililərin toyu ilə bitir. 

Bəstəkar səhnə hadisələrinin ziddiyyətli müqayisəsindən isti-

fadə etmişdir. Məsələn, elçilik səhnələri bir-birinin ardınca gəlir. 

Şahsənəmin, Qəribin anasının və bacısının nəhayətsiz kədərini 

göstərən səhnə  və  Ərzurum paşasının sarayındakı kef məclisi 

səhnəsi bir-birini əvəz edir. 

Belə bir cəhət də  səciyyəvidir ki, eyni bir səhnə daxilində 

ziddiyyətli müqayisələr yoxdur. Bu baxımdan, dördüncü pərdə-

nin ikinci şəklinin əvvəli istisnadır. Burada Şahvələdin evindəki 

toy-bayram  əhvali-ruhiyyəsi səadətə qovuşmaq ümidini itirmiş 

Şahsənəmin acı duyğularına ziddir. Bu səhnə bilavasitə hadisə-

nin kulminasiya nöqtəsini hazırlayır. 

Opera qəhrəmanlarının daxili aləmini onların portretləri açır. 

Bu həmçinin hadisənin ağır-rəvan inkişafına imkan yaradır. Belə 

ki, Qəriblə Şahsənəm obrazlarında operanın əvvəlindən lirik cə-

hətlər, bir-birinə  dərin məhəbbətin ifadəsini görürük. Onların 

münasibətində liriklik opera boyu saxlanılır.  Əksinə,  Şahvələd 

həmişə hökmlü, təkəbbürlü bir adam kimi təsvir olunur. 

Operanın  əsas musiqi materialı muğamlardır. Azərbaycan 

bəstəkarlarının inqilaba qədərki operalarında olduğu kimi, xalq 

musiqisinin bu janrı burada da ənənəvi formaları: ariya, ariozo 

və ansamblı  əvəz etmişdir. Müsbət qəhrəmanların təsvirində 

muğamın əsas rolunu, janr-məişət şəraitinin qəhrəmanların duy-

ğuları ilə müqayisəsini qeyd etmək istərdik. Bu məqsədlə bəstə-

kar lirik (“Mirzə Hüseyn segahı”), çox vaxt isə  qəm-qüssə, 

hüzn-ələm ifadə edən “Bayatı-kürd”, “Şüştər”, “Bayatı-qacar” 

və s. muğamlarından istifadə etmişdir. Təbiidir ki, şux ruhlu mu-

ğamlar qəhrəmanları operanın əvvəlində xarakterizə edir. Kədər 

və qüssə ifadə edən muğamlardan isə  bəstəkar ayrılıq səhnələ-

rində istifadə etmişdir. 

---

 

267 

 

 

“Aşıq Qərib” operası, Qərib – Ə. Sadıqov, 1950-ci il. 

 

Qərib surətini bəstəkar necə səciyyələndirir? Qəribin partiya-

larında çox vaxt ritmik muğamlardan 

–

 zərbi muğamlardan, xü-

susilə “Qarabağ  şikəstəsi” və “Maani”dən istifadə edilmişdir. 

Çünki zərbi muğamlarda instrumental akkompanement ritmik 

cəhətdən həmişə açıq-aydındır. Məhz bu cəhət həmin janrı aşıq 

musiqisinə yaxınlaşdırır. Deməli, Qəribin partiyasında zərbi mu-

ğamlardan tez-tez istifadə olunması onun aşıq mənşəyini nəzərə 

çarpdırır. Baş  qəhrəmanın partiyasında aşıq musiqisindən is-

tifadə olunması böyük dramaturji əhəmiyyətə malikdir. Məlum-

dur ki, aşıq xalqın arzu və diləklərini ifadə edən  şairdir. Onun 

məhəbbəti gözəl və ilhamlıdır. Buna görə  də  təsadüfi deyil ki, 

xalq arasında sevən adamı aşiq adlandırırlar. 

---

 

268

Operada Qərib surətini səciyyələndirən iki instrumental 

mövzu səslənir. Onlardan biri intonasiya və ritm cəhətdən aşıq 

zərbi muğamı ilə əlaqədardır. Digəri “Bakı şikəstəsi” adlanır və 

xalq mahnı-rəqs mövzusundadır. Mahiyyət etibarilə, bu iki möv-

zu Aşıq Qəribin leytmotivi rolunu oynayır. 

İlk dəfə bu mövzu üverturada səslənir. O, aşıq musiqisi üçün 

səciyyəvi olan ritmik “ölçüyə”: 2/4 malikdir. Eyni zamanda me-

lodiyanın dəfələrlə təkrarı diqqəti cəlb edir. (bax: nümunə № 1). 

Melodiyanın bu quruluşu aşıq təranələrinə də xasdır. Çox vaxt o, 

solo hissələrində intermediya rolunu oynayır. Mahiyyət etibari-

lə, bu, qəhrəmanın obrazına bütövlük və fərdilik gətirir. 

Operada Qəribin partiyasının orkestr akkompanementində 

dəfələrlə  səslənən başqa bir mövzu da var. Bu, zərbi muğamın 

instrumental müqəddiməsini təşkil edən “Bakı şikəstəsi”dir. Onu 

şərti olaraq Qəribin ikinci leytmotivi adlandıra bilərik. 

Əsas qəhrəman obrazının bu cür aydınlaşmasına Azərbaycan 

operalarında tez-tez rast gəlmək olar. Üzeyir Hacıbəylinin “Əsli 

və Kərəm” operasının qəhrəmanı Kərəmin də özünəməxsus leyt-

motiv xarakteristika vardır. R.Qliyer “Şahsənəm” operasının 

aşıq deyişməsi səhnəsində “Kərəmi”dən istifadə etmişdir. Bütün 

opera boyu “Kərəmi” zərbi-muğamı sevgi nəğməsi kimi səslənir. 

Qəhrəmanların fərdi səciyyələrinin bu və ya digər xor parça-

ları ilə ahəngdar olması operanın mühüm dramaturji xüsusiyyə-

tidir. Beləliklə, birinci pərdənin birinci şəkli Qərib obrazının 

açılmasına həsr olunmuşdur. Musiqidə  qəhrəmanın həyəcanlı 

daxili vəziyyəti öz təcəssümünü tapmışdır. Solo nömrələri musi-

qinin lirik məzmununu dərinləşdirən xor parçaları ilə (Qəribin 

dostlarının xoru) qovuşur. 

Şahsənəm obrazının da mahiyyəti operada buna oxşar tərzdə 

açılır. Qadın qəhrəmanın partiyasını nisbətən bitkin parçaları xor 

epizodları ilə (qızların xoru) növbələşir, Şahsənəmin partiyasını 

bədii cəhətdən tamamlayır. Onlardan çoxu qəhrəmaların həya-

tında emosional mühitin yaradılması imkanı verir.   

Bəzən isə xor parçaları hadisələrin inkişafına təkan verir. 

Şahvələdin və Qəribin elçilərinin xor və birinci pərdədəki səhnə 

arxası xor (Qəribin yuxusu) buna misal ola bilər. 

---