Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
272
Operanın birinci pərdəsi aşıq Qəribin evində vaqe olur. O, yuxuda görür ki, şahın gözəl qızı Şahsənəmə rast gəlmiş və ona vurulmuşdur. Dərviş Qəribə sevgi camı verir. Mahiyyət etibarilə birinci səhnə hadisənin başlanğıcıdır. Qəhrəmanların taleyini yuxu vasitəsilə qabaqcadan xəbər ver- mək xalq dastanları üçün səciyyəvi mövzudur. Bu səhnə rəmzi cəhətdən (“Məhəbbət aşıq üçün əzablı yolla- rı da işıqlandırır”) xor parçasında və dərvişin solo muğam ifasın- da öz təcəssümünü tapmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hər iki parçada Füzuli qəzəlin- dən istifadə olunmuşdur. Xor muğamın (“Bayatı-qacar”) təsnifi kimi qavranılır. Xorun musiqisi bütövlükdə xalq mahnısı ruhun- da yazılmışdır. Onun əsasını dəfələrlə təkrar olunan və ya bir qə- dər dəyişilən melodiya təşkil edir. Səhnənin məzmununu xor parçasında canlandırmağa çalışan bəstəkar onun bölmələrindən birinə reçitativ-deklamasiya ünsürü əlavə etmişdir. Xor parçaları ilə Qəribin qəm-qüssəli solo partiyalarında bə- dii məzmun oxşarlığına diqqət yetirək.Yuxudan oyanan Qərib Şahsənəmə olan hisslərinin təsiri altındadır. Orkestrdə Aşıq Qə- ribin mövzusu səslənir, nəqərat arasında isə Qəribin vokal im- provizasiyası – “Bayatı-qacar” səslənir.
Çox keçmədən səhnədə Qəribin anası, bacısı dostları görünür. Qəribdən xahiş edirlər ki, nə baş verdiyini söyləsin. Qərib yuxuda 273
gördüyü qız haqqında danışır və onu unuda bilmədiyini söyləyir. Xorun musiqisi həyəcanlı və səmimi səslənir, melodiyası zərifdir. Bəstəkar muğamları hər səhnənin bədii-emosional məzmuna uyğun olaraq seçmişdir. Bu səhnədə Qəribin həyəcan və iztirabını “Kəsmə” şikəstə açır. Qəribin dostları ona təsəlli vermək, sakitləş- dirmək istəyirlər, ancaq onların bütün cəhdlərinə hədər gedir. “Səbr et, aşiq, sən qəm yemə” xoru melodikdir. Xor lirik xalq mahnıları ruhunda yazılmışdır. Gözəl, ifadəli, rəvan və ahəngdardır. Lirik Azərbaycan mahnılarının əksəriyyəti kimi, o da “si” tonikalı “Segah” məqamında səslənir və melodiyaya şən, şux xarakter verir.
Melodiyanın quruluşu diqqəti cəlb edir. Birinci cümlədə əsas tonun kvintası (re) bərqərardır. 1 İkincinin əvvəli birinci ilə ox- şardır, sonra isə tonikaya “si” eniş başlanır. Göstərilən cümlələ- rin kvadrat-şəkilli quruluşunu qeyd etməliyik. Beləliklə, burada – mahiyyət etibarilə birinci cümlənin bitməmiş, ikinci isə bitmiş kadensiya ilə başa çatdığı mərhələnin ən adi klassik forması ya- ranır. Bundan sonra Qəribin Şahsənəmə məhəbbətini ifadə edən kupletləri gəlir. Xor parçaları ilə Qəribin sonsuz kədərini, dərdi- ni bildirən solo partiyaları bədii məzmun oxşarlığına malikdir. Kupletlərində isə onun Şahsənəmə olan sevgisi ifadə olunur. Onların musiqisi şux və həyəcanlıdır (“segah” məqamı), qəhrə- manın öz sənətinə inamının təcəssümüdür. Kupletlərin melodi- yası “Xumar oldum” lirik xalq mahnısını xatırladır. Xalq melo-
1 Üzeyir Hacıbəyovun terminologiyası. 274
diyalarının işlənməsi üsulları operada həmişə eyni deyildir. Bəzi hallarda bəstəkar xalq melodiyalarına sadə oxşatma ilə kifayətlənir.
Lakin xalq melodiyası aram və uzun ölçülüdür. Onun opera- dakı variantı 6/8 rəqs ritmi ilə fərqlənir; bu da kupletləri daha canlı edir. Məlum olduğu kimi, rəqssayağılıq aşıq sənətinə xas olan cə- hətdir (aşıqlar hətta oxuya-oxuya rəqs də edirlər) və buna görə də mövzunun rəqs xarakteri Qəribin aşıq simasına uyğun gəlir. Maraqlıdır ki, onun kupletləri aşıq mahnıları üçün səciyyəvi olan sonluqla bitir.
275
Növbəti səhnə epizodunda Qərib anası ilə bacısından xahiş edir ki, onun gözəl Şahsənəmi axtarmağa getməsinə icazə ver- sinlər. Qəhrəmanın partiyasında yenidən zərbi-muğam səslənir və əvvəlki kimi nəqərat rolunu oynayır. Muğam solosu ilə birin- ci pərdə başa çatır. Birinci pərdənin ikinci şəklindəki hadisələr Tiflisdə baş ve- rir. Kiçik bir antrakt səslənir. Onun musiqisi dalğın və kədərli- dir. Bu musiqinin əsası ifadəli kvarta-kvinta oxuma motivlərin- dən ibarətdir. Melizmlərlə bəzədilən bu motivlər xüsusilə aşıq- sayağı səslənir.
Antrakt, sevgilisini axtaran aşığın əhvali-ruhiyyəsini əks et- dirən epiqrafdır. Burada bəstəkar yeni səhnə hadisələrinin baş verəcəyi şəraiti də canlandırır. Pərdə açılır. Mahmudun balaca çayxanası adamla doludur. Kimi çay içir, kimi qəlyan çəkir, kimi də nərd oynayır. Aşıq Və- li sazda çalır, oxuyur, rəqqasə Qara qız isə rəqs edir. Bu, “Aşa- ram Dağıstanı sənin əlindən, ay gəlin” xalq melodiyası üzərində qurulmuş mahnıdır. Aşıq Qərib anası və bacısı ilə çayxanaya ya- xınlaşır. Çayçı onları görüb çaya qonaq olmağa çağırır. Qəribin Təbrizdən olduğunu eşidib bu gözəl şəhər haqqında danışmağı ondan xahiş edir. Aşıq öz sevgilisini, doğma diyarını mədh edə- rək oxuyur. Adətən, toy məclislərində ifa olunan “Qarabağ şi- kəstəsi” zərbi-muğamın “Orta zabul” bölməsi səslənir. Hamı Qəribə gözəl oxuduğuna görə təşəkkür edir və tezliklə çayxana boşalır. Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|