Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
137 
Mirza  Memmedveli  Gemerlinski  İrevan'da  eğitimin  ge‐
lişmesinde  özel  hizmetleri  olan  eğitimcilerden  olmuştur.
Onun  babası  Ali  Gemerlinski  çar  ordusunun,  1915  yılında
Türkiye'ye  göç  eden  büyük  oğlu  Hüseyneli  Gemerli  ise  Türk
odusunun generalı olmuştur. İkinci oğlu Ali Gori Öğretmenler
Seminariyası`nı,  diğer  oğulları  Paşa,  Adil  ve  Mahmud  ise
gimnaziyayı  bitirerek  öğretmen  olmuşlardır.  Memmedveli
Gemerlinski’nin  kendisi  1898  yılında  İrevan'da  Rus‐Tatar
Okulu’nu bitirmiş, 1900 yılının Mart ayında İrevan Guberniya
meclisinde sınava girerek öğretmenliği kazanmıştır. O, 1901‐
1911  yıllarında  İrevan'da  Rus‐Tatar  Okulu’nun  öğretmenle‐
rinden  olmuştur.  Onun  yazdığı  "Atalar  sözü"  kitabı  1889  yı‐
lında  İrevan  'da  Edilson  matbaasından  yayımlanmıştır.
1907,1908  ve  1911  yıllarında  yayınlanan  "Ana  dili"  dersliği‐
nin  yazarlardan  biri  Mirza  Memmedveli  Gemerlinski  olmuş‐
tur.  Mirza  Memmedveli  1906  yılında  Bakü'de  yapılan  öğret‐
menler  kurultayında  yer  alırken  Neriman  Nerimanov  onu
İrevan çukurunun görkemli eğitimcilerinden biri olarak Mirze
Elekber Sabirle tanıştırmış ve İrevan'da bulunan okullar hak‐
kında  şaire  bilgi  vermişti.  Mahmud  Gemerli’nin  babası  hak‐
kında  yazdığı  "Babamın  hatıralarından"  adlı  yazıda  bu  olayı
babasının  dilinden  ifade  ederek  şöyle  yazıyor:  "Rahmetli
Sabirin sevinçten gözleri yaşardı ve bana özel dikkat göstere‐
rek uzun‐uzun dertleşti. Ben Sabir’i İrevan'a davet ettim. Fa‐
kat ikimiz de aynı dertte ve durumdaydık. Bizim İrevan mas‐
raflarımızı  N.Nerimanov  ödedi.  Kurultay  bittikten  sonra  biz
İrevan'a  gittik.  Rahmetli  Sabir  Heşimbey  Nerimanbeyov,  Ha‐
mit  Bey  Şahtahtinski,  Sultanov,  Gaziyevler  ve  başkalarıyla
tanışırken  şöyle  dedi:  "Mirza,  sizin  bu  öğretmenler,  okullar,
ders  usulünüz,  özellikle  de  Müslüman  kız  okulu  beni  hayran
etti. Yakın gelecekte bizim milletin de ön sıralarda olacağına
emin olabilirim."
171
                                                            
171
"Abbaslı  İsrafil.  Məmmədvəli  Qəmərli  və  onun  “Atalarsözü”  kitabı".
NAZİM MUSTAFA 
 
138
Görkemli  Azerbaycan  yazarı  Mehmet  Said  Ordubadi
1905‐1906  yıllarında  Ermenilerin  Güney  Kafkasya'da  Azer‐
baycanlılara  karşı  yaptıkları  katliamlardan  bahseden  "Kanlı
seneler"  eserinde  Muhammet  Kengerlinski’nin  Kafkasya'da
ilk kez İrevan'da Müslüman Leyli (kızlar) yatılı okulunu açtı‐
ğını yazıyor. 1864 yılında Nahçıvan'da asker Şefi bey Kenger‐
li’nin ailesinde doğan Muhammet Kengerlinski Petersburg'da
yüksek  topçu  okulunu  bitirmiş,  ordudan  emekli  olduktan
sonra  da  hukuk  okumuştur.  Nahçıvan'a  dönen  Kengerlinski
bir süre orada yaşadıktan sonra İrevan'a gelmiş, şehrin Müs‐
lüman  nüfusunun  haklarını  savunmak  için  sınava  girerek
avukatlık  yapma  hakkını  kazanmıştı.  İrevan  valisinin  izniyle
Kengerlinski  İrevan`da  okul  açmıştır.  O,  Petersburg'tan
Nikolay  İvanoviç  Pivenşteyn  ve  Luiza  Fay  adında  iki  yüksek
eğitimli öğretmen davet etmişti. Kengerlinski`nin İrevan Kız‐
lar  Okulu’ndan  çekilen  fotoğraflarını  M.S.Ordubadi  "Kanlı
seneler"  kitabında  bulmak  mümkündür.  1905  yılının  Mart
ayında Muhammet Kengerlinski Petersburg'a giderek Kafkas‐
ya'ya  yeni  Vali  atanan  kont  İllarion  Voronsov‐Daşkov’la  gö‐
rüşmüş,  İrevan  Guberniyası  Müslümanlarının  sorunlarını
valiye  anlatmıştır.  Hem  avukatlık,  hem  de  okul  müdürlüğü
yapan  Muhammet  Bey’i  Ermeni  terör  örgütleri  hedef  seçmiş
ve  tehditler  sonucunda  1  Haziran  1905  yılında  Kengerlinski
okulu kapatmak  zorunda kalmıştır. Paris'e  giderek avukatlık
faaliyetini  orada  sürdürmeye  kararı  veren  Muhammet
Kengerlinski 31 Ağustos 1905`te Batum'da Ermeni teröristle‐
ri
tarafından
sokakta
öldürmüştür.
Muhammet
Kengerlinski`nin  vefatı  ile  ilgili  "Kaspi"  ve  "Hayat"  gazetele‐
rinde başsağlığı yayınlanmıştır. Muhammet Bey Kengerli Celil
Memmedguluzade’nin  1904  yılında  Tiflis'te  vefat  eden  eşi
                                                                                                                       
Vedibasar gazetesi, № 07 (27), (1‐15 nisan 2004).

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
139 
Nazlı  Hanım'ın  kardeşi  idi.  Onun  cenazesi  Tiflis'e  getirilerek
ablasının mezarının yanında toprağa verildi.
172
İrevan  Öğretmenler  Seminariyasının  1902  yılı  mezun‐
larından  olan  İbadulla  Muğanlınski  de  İrevan'da  yatıkı  okul
açmıştı.  Edebiyyatçı  Aziz  Şerif  1906‐1908  yıllarında  İrevan
'da  İ.  Muğanlınski’nin  okulunda  ve  İrevan  Gimnaziyasının
hazırlık  sınıfında  eğitim  almıştı.  O,  hatıralarında  şöyle  yazı‐
yordu,  "Muğanlinski’nin  okulundan  başka  İrevan'da  Cafer
Caferov’un  da  yatılı  okulu  faaliyet  gösteriyordu.  İrevan'da
Taşlı  sokakta  bulunan  İ.Muğanlinski’nin  okulunda  Cabbar
Memmedov  Azerbaycan  dilini  öğretiyormuş.  İki  katlı  okulun
birinci  katında  sınıflar,  ikinci  katında  ise  yatak  odaları  bulu‐
nuyordu. E.Şerif okuduğu yatılı okulda ciddi düzen‐disiplin ve
sorumluluk hakimdi."
173
Cafer  Caferbeyov  1897'de  İrevan  Erkek  Gimnaziyası
hazırlık okulunu bitirmişti. O, 1901 yılında İrevan Öğretmen‐
ler Seminerini bitirdikten sonra Muhammet Kengerlinski’nin
okuluna  öğretmen  olarak  atanmıştı.  Daha  sonraları  Yengi‐
ce’de  ve  Gümrü’de  öğretmenlik  yapmıştı.  20  Kasım  1907`de
Kafkas Eğitim Temsilcisinin İrevan Guberniyası Halk Okulları
Müdürüne gönderdiği mektubunda Cafer Ceferbeyov’a üçün‐
cü  derece  özel  eğitim  okulu  (Türk  dilinden  başka  derslerin
Rusça yapılması şartıyla) açmaya izin verilmiştir.
174

İrevan'da  faaliyet  gösteren  özel  okulların  ve  camilerin
tamamında  din  dersleri  ile  birlikte,  Fars  dili  dersleri  Sadi
Şirazi'nin  "Gülistan"  eseri  esasında  okutulmaktaydı.  Cabbar
Memmedov’un  babası  Mirza  Abbas  Mehemmedzade  Fars
                                                            
172
 M.S.  Ordubadi,  s.  72‐75;  Kaspi  gazetesii,  №  181,  (18.08.1905),  Həyat
gazetesi, № 71, (23.08.1905).
173
 Əziz Şərif. Keçmiş günlərdən. Bakı, Yazıçı, 1983, s.44‐47
174
 İsrafil Məmmədov. Tariximiz, torpağımız, taleyimiz. Bakı, “Adiloğlu”,
2002, s.638.
NAZİM MUSTAFA 
 
140
dilini  ve  gramerini  çok  iyi  bildiğinden  onun  yanına
guberniyanın  çeşitli  yerlerinden  bu  dili  öğrenmeye  geliyor‐
lardı. Aziz Şerif de Fars dilini Mirza Abbas'tan "Gülistan" kita‐
bının cümle‐cümle tercümesi yoluyla öğrenmişti. Mirza Abbas
ayrıca Rus dilini de mükemmel öğrenmişti.
İrevan  Erkek  Gimnaziyası`nda  ders  veren  Abbas
Mehemmedzade  bazı  dersliklerin  yazarı  idi.  1912  yılında
Bakü'de  "Orucov  kardeşleri"  matbaasında  Mirza  Abbas
Mehemmedzade’nin "Güldeste" adlı kitabı yayınlanmıştı. Üze‐
rinde "İrevan’da satış için" yazılı olan bu kitaba Sedi’nin, Ca‐
mi`nin  eğitimin  önemine  dikkat  çeken  şiirlerinden  örnekler
dahil edilmişti. Mirza Abbas "Güldeste" kitabına ayrıca kendi‐
sinin  "Razi"  imzası  ile  yazdığı  halkı  bilime,  eğitime  çağıran
şiirlerini  de  dahil  etmişti.  1913  yılında  Mirza  Abbas
Mehemmedzade’nin  yazdığı  "Bedrağatül‐Etfal"  (Balalara  he‐
diye) dersliğinin Bakü'de, Tiflis'te ve İrevan'da baskısı yapıl‐
mıştı.  1913  yılında  Mirza  Abbas'ın  "Самоучитель
фарсидского  языка  для  русских"  (Ruslar  için  Fars  dilini
öğrenme klavuzu) adlı bir derslik kitabı daha Bakü'de yine de
"Orucov  kardeşleri"  matbaasında  basılmıştı.  1918  yılında
Ermenilerin  İrevan'da  yaptıkları  katliamlardan  kaçarak  Teb‐
riz'e giden Mirza Abbas bir yıl sonra orada vefat etmiştir.
175
1913  yılında  İrevan  kentinde  Azerbaycanlı  kızlar  için
ilkokul  açılmıştı.  Bu  okul  şehir  yönetimi  tarafından  destek‐
lenmekteydi.
176
İrevan  okullarının  Azerbaycanlı  mezunlarının  bir  çoğu
sonradan Rusya'da ve yabancı ülkelerde yüksek eğitim almış‐
lardı. Habib Selimov Petersburg Harp Akademisi'ni, Neriman
Nerimanbeyov  önce  Moskova  Devlet  Üniversitesi’nin  fizik‐
                                                            
175
 ЗейналовАскер.  Эриванская  интеллигенция.  Баку,  «Мутарджим»,
2011, с.51‐52.
176
 Тадевос Акопян. A.g.e., s. 287.

---