Podsho Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyoning bosib olinishi sabablari va bosqichlari

«Ey bek, kim bilan tortishyapsan,-qo‘l qo‘y hujjatga, aks holda kuningni ko‘rsatib qo‘yaman»- deb o‘shqiradi. Solihbekni, Halimboy, Berdivoy, Azimboy, Fozil mulla, Mirzaolim Oxun, Mulla Muzaffar xo‘ja va mulla Fayzlar quvvatlaydilar. Bu vatanparvarlarning barchasi Sibirga surgun qilinadilar. Ikki yildan keyin Chernyayev Solihbek oxun izidan uni za har lab uldirish uchun maxsus odamini ham jo‘natadi.
Chernyayev soxta ahdnomani to‘ldirishni Abdusattor Korabosh o‘g‘li degan kishiga topshiradi va unga majouriy qo‘l qo‘ydirib, muhr bostiriladi. Toshkentni zabt etishda ishtirok etgan podsho soldat va ofitserlariga katta unvonlar, ordenlar beriladi. Polkovnik Chernyayevga generallik unvonini, umrbod maosh bilan (har yili 3000 so‘m) nafaqa tayinlanib, oltin qilich sovg‘a qilinadi. U podshoning sodik arzandasiga aylanadi. xalq esa eng aziz bo‘lgan mustaqilligi va 12 mingdan ortiq o‘g‘lonlaridan judo bo‘ladi.
Turkiston viloyatining harbiy gubernatori qilib tayinlangan general Chernyayev 1866 yil yanvar oyida Buxoro amirligiga qarshi urush boshladi. 1866 yil mayda Buxoro amiri Muzaffar qo‘shini bilan rus qo‘shinlari o‘rtasida Jizzax bilan O‘ratepani birlashtiruvchi Erjar tepaligi yonida jang bo‘lib, shaxsiy xusumatlar ustunligi natijasida amir qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchraydi. Bu-g‘alabadan ruhlangan ruslar 17 may kuni Xo‘jand ostonalarida paydo bo‘ladi. Shahar mudofasida 5 ming kishi shahid bo‘ldi. Bosqinchilar 2 oktyabrda O‘ratepaga hujum boshladilar. 30 ming shahar mudofaachilarining yarmi halok bo‘ldi.
Istilochilar endi Jizzaxni eg‘allashni maqsad qilib qo‘yadilar. 1866 yil 11 oktyabrda shahar kurshovga olinadi. Shahar ahli 5 kunlik mudofaadan so‘ng shaharni qo‘ldan berishga majbur bo‘ladilar. Mudofaachilardan 6 ming kishi uldirilgan, 2 ming kishi asir olingan.
Shu joyda xalqimizning «Birlashgan o‘zaro, birlashmagan to‘zar» deb atalgan maqolini keltirish joizdir. Rus bosqini boshlanganda, xonliklarning birlashib, bosqinchilarga qarshi kurashi g‘alaba keltirishi muqarrar edi. Biroq unday bo‘lmadi. Xonliklar bir-birlarini himoya kilmadilar. Ular hatto dushmanlik yo‘liga utdilar. Qo‘qon xoni Xudoyorxonning o‘z xomiysi Buxoro amiriga nisbatan xoinona ish tutib, yordam o‘rniga Jizzaxni eg‘allagan general Romanovskiyga tabrik telegrammasi yuborganligi fikrimizning isbotidir. (Bu haqda O‘zbekistonning yangi tarixi. «Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida», T. 2000 yil kitobining 99-100 betlaridan o‘qib olishi mumkin.)
Rossiya hukumati yangidan bosib olingan yerlarni boshqarish va bu harakatlarni yana davom ettirishni muvofiqlashtirish uchun 1867 yilning 11 iyulida Turkiston general gubernatorligini ta’sis etdi va unga general K. P. Fon Kaufman tayinlandi. U mustaqil urush e’lon qilish, sulh tuzish va boshqa ko‘plab vakolatlarga ega edi. Fon Kaufman 1868 yilning 1 yanvarida Toshkentga keldi. U ham Chernyayev kabi o‘lkadagi xunrezliklarni niqoblash maqsadida nayrangbozlik qilib, bir guruh tub aholi vakillarini o‘z hukumati bilan kelishgan holda Peterburgga yuborishga qaror qildi.Shu maqsadda u yerlik ayrim sotqinlarni topib, Peterburgga jo‘natdi.Ular 59 kishi imzo chekib, muhr bosgan. Turkiston aholisining Rus davlati tobeligiga olinganligidan baxtiyorligini, o‘lkaning imperatorga abadiy sodikligini izhor etuvchi maktubni podshoga topshirganlar. Bu sotqinlar aslida Vatan va xalq irodasini ifodalashga ma’naviy huquqlari yo‘q edi. Shu tariqa podsho ma’murlari Turkiston general gubernatorligi tarkibidagi aholi guyo o‘z