104
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Iwona Hofman
kształt dorobku artystycznego oraz promocji kultury białostockiej
i miasta
Białystok w Polsce i na świecie. Leon Tarasewicz jest jednym z najbardziej
cenionych współczesnych polskich plastyków. [...] Tarasewicz odmówił
przyjęcia nagrody białostockiej. W liście do p. Ryszarda Tura, prezydenta
miasta, Tarasewicz napisał: Nie mogę jej przyjąć. Nie pozwala mi na to bu-
dowana w mieście przez ostatnie dziesięciolecie atmosfera nieufności
do nas
Białorusinów i prawosławnych... Stosunki międzyludzkie w mieście zależą od
poczynań miejscowych władz, a te, niestety, nadal, jako rządząca większość,
podejmują nieodpowiedzialne kroki w kierunku niepotrzebnego jątrzenia
i atakowania mniejszości... Prowadzi to do nasilenia postaw nacjonalistycz-
nych polskiej większości oraz zastraszenia i lęku wśród mniejszości... Niedo-
brze świadczy, że niemal wszystkie urzędy piastuje tu polska większość. Rodzi
to sytuację, w której podwładni prawosławni boją się o utratę miejsca pracy.
Od dawna alarmujemy o fatalnej polityce narodowościowej w województwie
podlaskim. Niestety, nasze alarmy, jak dotąd, są całkowicie bezskuteczne”
18
.
Poświęcam „Notatkom Redaktora”
tyle uwagi, gdyż porządkując archi-
wum Giedroycia, postawiłam tezę, iż są one następstwem związku wnikli-
wej lektury zróżnicowanej światopoglądowo prasy, gromadzenia wycinków
z prasy światowej oraz przygotowywania podkładu prasowego do wybranych
zagadnień będących w domenie jego zainteresowań.
W świetle wybranych cytatów, odzwierciedlających charakterystyczne
wątki podejmowane przez Giedroycia w zakresie praktyki politycznej na
Wschodzie, teza ta wydaje się uzasadniona. Redaktora, tak jak do 1939 roku,
interesują głównie pragmatyczne aspekty deklaracji politycznych, a więc
kładzie nacisk na realizację postulatów dotyczących szkolnictwa, mediów,
kultury, współżycia między mniejszościami, poszanowania religii itd. Gie-
droyc – krytyczny wobec Polski po 1989 roku – również sceptycznie, mo-
ralizatorsko, a czasami wręcz stronniczo oceniał realizację
koncepcji ULB
w warunkach młodej demokracji
19
.
Drugim zbiorem dokumentów ważnym w konstruowaniu obrazu prob-
lematyki mniejszości w wizji „Kultury” jest archiwum osobiste Redaktora,
powierzone w zapisie testamentowym Leopoldowi Ungerowi. Sądząc z ko-
mentarza, jakim opatrzył zapis, przywiązywał dużą wagę do opracowania
w przyszłości zgromadzonych dokumentów. Były
dla niego istotne, skoro
przechowywał je w swoim gabinecie blisko biurka, tak aby zawsze móc sięg-
nąć do teczek. Poszukiwał zatem takiego spadkobiercy, który doceni ich zna-
czenie nie tylko w kontekście sentymentalnym. Swoje archiwum Giedroyc
18
„Notatki Redaktora”, K. 2000, nr 3/630, s. 140-141.
19
Szczegółową analizę zawartości „Notatek Redaktora” przedstawiłam w artykułach: „Notatki Redaktora”.
Jerzy Giedroyc o „nowej” Polsce, [w:] Aere Perennius. Profesorowi Gerardowi Labudzie dnia 28 XII 2001 roku
w hołdzie, red. A. Czubiński i in., Poznań 2001, s. 272-284; Jerzego Giedroycia i Jana Nowaka-Jeziorańskiego
myślenie
o nowej Polsce, „Studia Polityczne”, 2007, nr 20, s. 181-203.
105
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Problem mniejszości narodowych w „Notatkach Redaktora” i archiwum Jerzego Giedroycia
postrzegał jako źródło do merytorycznego opracowania problemu recepcji
„Kultury”, zwłaszcza po 1989 roku, przede wszystkim w płaszczyźnie ure-
alniania koncepcji politycznych; te były przez wielu przywoływane jako za-
płon własnego myślenia o polityce – m.in. Lecha Wałęsę, Leszka Millera,
Aleksandra Kwaśniewskiego – co Giedroycia niezmiernie irytowało, gdyż
pozbawione było oparcia w działaniu.
Materiały przekazane do dyspozycji Leopolda Ungera to czternaście
teczek zawierających wycinki prasowe oraz maszynopisy m.in. wywiadów
udzielanych przez Jerzego Giedroycia. Kolejno są to: trzy segregatory – kar-
tony opisane następująco: „Wypowiedzi i Oświadczenia”, „Wycinki prasowe
Kultura”, „Oświadczenia i Wypowiedzi Dublety”, „Wycinki bez daty”. W każ-
dym z nich znajdują się po dwie teczki. W pierwszym – Wypowiedzi Jerze-
go Giedroycia (oryginały) 1992-1994, Wypowiedzi
Jerzego Giedroycia bez
daty 1980-1991. W drugim – Wycinki o Kulturze 1989-1991, teczka oznaczo-
na tylko datami 1965-1972 do 1988. W trzecim – Dublety, bez daty. Ponadto
w archiwum osobistym są teczki zawierające wypowiedzi Jerzego Giedroy-
cia ułożone chronologicznie od 1990 do 1996 roku (przechowywane w tzw.
schowku, w piwnicy, widocznie z braku miejsca w gabinecie) i z lat 1998-1999.
Nie można jednak wykluczyć, że za życia Redaktora lub w ciągu dziesięcio-
letniego „leżakowania” materiały w teczkach uległy przemieszaniu lub wy-
pożyczone – np. w trakcie kwerendy – nie wróciły na miejsce bądź zostały
umieszczone w przypadkowej obwolucie. Wniosek ten nasuwa się zwłasz-
cza po przejrzeniu segregatora z dubletami oraz po weryfikacji dat. Szacun-
kowo oceniam, że w zbiorze teczkowym znajduje się ok. 1200 wycinków
20
.
Tytuły widniejące na obwolutach nie są adekwatne do zawartości zbioru,
wyznaczają jednak najogólniejszy plan analizy. Jerzy Giedroyc zbierał wy-
cinki dotyczące „Kultury” w różnych aspektach: przedruków lub cytowań
publicystyki, działalności jako ośrodka
politycznego, aktywności autorów
– nawet sporadycznie goszczących na łamach miesięcznika, polemiki z li-
nią programową (skromniej: z artykułami z kolejnych numerów). Utożsa-
miając się z „Kulturą”, swoje wypowiedzi traktował na równi z pozostałymi.
Giedroyc, jak inni wybitni redaktorzy, kolekcjonował wszystko, co mogło
być przydatne dla „Kultury”: świadczyć o zasięgu jej oddziaływania, stano-
wić źródło informacji czy inspiracji do podejmowania jakiejś tematyki, spra-
wiać satysfakcję autorom. W ostatnim dziesięcioleciu – także argumentować
20
Używane w opisie ręcznym teczek słowa „wypowiedzi”, „oświadczenia”, a nawet – „dublety” należy rozumieć
bardzo szeroko i potocznie. Są to bowiem różne
formy dziennikarskie, np. wywiady z Jerzym Giedroy-
ciem, zapisy rozmów lub dyskusji radiowych z jego udziałem, recenzje książek poświęconych „Kulturze”
lub problematyce bliskiej Giedroyciowi, artykuły dotyczące Instytutu Literackiego i „Kultury”, komentarze,
przedruki artykułów z „Kultury” (m.in. w pismach drugiego obiegu), oświadczenia Giedroycia dla prasy
wydawanej w Polsce, skopiowane przedmowy lub rozdziały książek interesujących Redaktora, kilka listów,
w tym do Adama Michnika.