Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

II. 
Z najnowszych badań

---

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
Elity polityczne WNP
Political Elites of the Commonwealth of Independent States
Abstract: The collapse of the USSR in 1991 led to the rise of fifteen independ-
ent states, authority centres and fifteen national political elites. This article 
deals with the issue of continuity and non-continuity of the old rule personi-
fied by the Soviet communism, and new social-political systems in the mem-
ber states of the Commonwealth of Independent States. Thus, it is crucial to 
trace the social, intellectual and political origins of the ruling elites and to 
point to relations between their evolution and the development of the in-
dividual states. The analysis of this group is also important for the periodiza-
tion of the history of the post-Soviet area as well as for the understanding of 
the mechanisms which lead to the regional diversification of the post-Soviet 
states, from “the political solstice of the 1991-1993 and the fall of the non-sys-
tem movements”, through “nomenclature domination of 1994-2002” and “the 
beginning of the end of nomenclature” up to the question of “the time of 
counterrevolution of 2010-2012”. The continuity between the Soviet and post-
Soviet elites was visible not only in their belonging to one generation but also 
in the continuity of some of the mechanism for selecting candidates for the 
ruling elites. One sign of it was the elimination of military men, restricting the 
role of women and favouring representatives of the security services and the 
Ministry of the Internal Affairs. This meant the continuation of the political cul-
ture and the vision of the world (economy, society, politics) shaped within the 
conditions of a totalitarian system. The havoc in people’s minds was wreaked 
by the social and political continuum between the Soviet and the post-Soviet 
elites and the effect of individual leaders on the evolution of the political sys-
tems in the states they ran. The formation of strong presidential systems in 
all of the members of Commonwealth of Independent States became the 
reason behind the great importance of the intellectual origins of their leaders. 
Along with those people, and with their environment, the most important 
elements of the Soviet political culture and the Soviet mindset have survived.
Rozpad ZSRR w 1991 roku doprowadził do powstania na jego miejscu pięt-
nastu niepodległych państw i odpowiednio piętnastu ośrodków władzy oraz 
piętnastu narodowych elit politycznych. Proces ten nie dokonał się z dnia 
na dzień, lecz rozciągnął się na kilka lat, przebiegając szybciej lub wolniej 

---

70
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
w zależności od konkretnego przypadku. Skala przemian, jakich doświad-
czyli obywatele państwa radzieckiego, była olbrzymia, wiązała się bowiem 
ze zmianą najbardziej elementarnych wymiarów ich życia, takich choćby 
jak stosunki własnościowe czy ideowe podstawy ładu politycznego i spo-
łecznego. Kraje bałtyckie faktycznie odtworzyły swoje struktury państwowe, 
jeszcze zanim Związek Sowiecki przestał istnieć, podczas gdy inne republiki 
zostały do tego w pewnym sensie zmuszone przez rozwój wydarzeń, choć 
nigdy do samodzielności nie aspirowały.
Wydarzenia przełomu lat 80. i 90. XX wieku stały się przedmiotem wielu 
analiz naukowych. Początkowo dość optymistycznie określono je ogólnym 
mianem transformacji demokratycznej, z góry zakładając kierunek ewolu-
cji. Późniejszy rozwój wydarzeń pokazał, że charakter przemian nie był tak 
jednoznaczny i mogły one przynieść zarówno ukształtowanie się w pełni 
demokratycznych państw europejskich, czego przykładem są Litwa, Łotwa 
i Estonia, jak i systemów autorytarnych, ocierających się o totalitaryzm. Sy-
tuacja ta skłoniła niektórych badaczy do zakwestionowania paradygmatu 
transformacji demokratycznej lub przynajmniej do jego poważnej mody-
fikacji
1
. Przyjęto, że ewolucja systemów politycznych niekoniecznie musi 
prowadzić do demokracji i możliwe są różne warianty pośrednie („syste-
my hybrydowe”), a nawet zwrot w kierunku autorytaryzmu. W kilka lat 
po opublikowaniu ważnych dla dyskusji na ten temat tekstów Carother-
sa, McFaula, Levitsky’ego i Waya (wszystkie ukazały się w 2002 roku) nie-
którzy badacze, w znacznej mierze pod wpływem liberalizacji systemów 
politycznych krajów azjatyckich, latynoskich i afrykańskich, zdecydowali 
się złagodzić surową krytykę paradygmatu transformacji demokratycznej, 
uznając ten kierunek rozwoju współczesnych społeczeństw za dominujący, 
z jednym wszakże wyjątkiem: byłym ZSRR
2
. Wyjście z tej sytuacji próbował 
zaproponować Henry E. Hale, który uznał alternatywę autorytaryzm – de-
mokracja za uproszczenie zniekształcające obraz rzeczywistości posowie-
ckiej i zaproponował jej interpretację w kategoriach „cyklów reżimowych”. 
Popełnił przy tym jednak jeden kardynalny błąd – nie poddał krytycznej 
analizie fenomenu „wyborów” na obszarze posowieckim, w związku z czym 
znaczna część jego rozumowania jest słabo zakorzeniona w rzeczywistości
3
.
Dlaczego właśnie obszar posowiecki, ściślej zaś ujmując, kraje wchodzące 
w skład Wspólnoty Niepodległych Państw stały się wyjątkiem na tle ogólno-
1 
T. Carothers, The End of the Transition Paradigm, „Journal of Democracy”, vol. 13, 2002, no. 1, s. 5-21; H. E. Hale, 
Regime Cycles. Democracy, Autocracy, and Revolution in Post-Soviet Eurasia, „World Politics”, vol. 58, 2005, 
no. 1, 133-165; S. Levitsky, L. A. Way, The Rise of Competitive Authoritarianism, „Journal of Democracy”, vol. 
13, 2002, no. 2, s. 51-65; M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship. Noncooperative Trans-
itions in the Postcommunist World, „World Politics”, vol. 54, 2002, s. 212-244.
2
  T. Carothers, Stepping Back from Democratic Pessimism, Carnegie Papers, Feb. 2009, no. 99; B. Gilley, De-
mocratic Triumph, Scholarly Pessimism, „Journal of Democracy”, vol. 21, 2010, no. 1, s. 160-167.
3
 
H. E. Hale, Regime Cycles, s. 133-165.

---