Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Aleksander Morozow
Dydaktyczne opracowanie  
polsko-rosyjskich  
pomocy naukowych
Rozmyślając nad metodycznym wsparciem naszego projektu, sformułowa-
łem wstępny pogląd, że materiały powinny zawierać dwa typy zadań: jedne 
skonstruowane na zasadzie analogii z maturalnymi testami sprawdzający-
mi z zakresu historii oraz drugie – umożliwiające swobodną dyskusję nad 
spornymi tematami, dające uczniom możliwość kształtowania własnego 
poglądu na dany problem, niejako uzupełniające zdobytą wiedzę. Rozważ-
my możliwość zbudowania takiej „dwupoziomowej struktury” na konkret-
nym przykładzie.
Interesujące w pracy nad niniejszym projektem jest to, że pozwala on 
spojrzeć na stare i – wydawać by się mogło – dobrze znane kwestie z no-
wej perspektywy. Przykładowo: wiersz A. S. Puszkina Oszczercom Rosji jest 
mi znany już od czasów szkolnych. I właśnie dlatego pojawił się pomysł, 
aby wykorzystać go do przedstawienia wzorcowego zadania maturalnego. 
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że niektóre teksty „niemieszczące się” do 
podstawowej części podręcznika, mogą zostać wykorzystane w rozdzia-
le poświęconym metodyce. W trakcie pracy z wierszem Puszkina staje się 
jasne, że znalazły w nim odzwierciedlenie nie tylko konkretne wydarze-
nia z rosyjsko-polskiej historii, ale i stereotypy wzajemnego postrzegania 
Rosjan i Polaków. Pierwszy wariant ćwiczenia został przedstawiony niżej.
Fragment wiersza A. S. Puszkina (w przekładzie J. Tuwima):
O co ten krzyk, trybuni ludu? Czemu
Grozicie Rosji anatemą?
Co tak wzburzyło was? Litewski bunt i kaźń?
To Słowian spór, rodzinny spór domowy,

---

64
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Aleksander Morozow
Nie rozwiążecie go krasomówczymi słowy.
Przesądził dawno los tę naszą starą waśń.
Już wieki oba te plemiona
Wzajemnym gniewem czoła chmurzą,
Nieraz to ich, to nasza strona
Musiała ugiąć się przed burzą.
Kto w tym nierównym wytrwa sporze:
Czy dufny Lach, czy wierny Ross?
Czy się słowiańskie rzeki w rosyjskie wleją morze?
Czy ono wyschnie? Kto powiedzieć może?
Zostawcie nas, wy, co nie znacie
Tych zakrwawionych kart dziejowych.
Obca jest wam ta kłótnia braci,
Ten niepojęty spór domowy.
Gdy Kreml, gdy Praga się odzywa,
Wy – nie słyszycie,
Ale bezmyślnie was porywa
Odwaga walki rozpaczliwa,
Wy nas – nienawidzicie!
[…]
Więc nam wyślijcie, krasomówcę,
Swych rozjątrzonych synów hufce,
Na polach Rosji dość jest miejsca dla nich
Pośród nieobcych im mogilnych grud.
Ćw. 1. Jakiemu wydarzeniu został poświęcony ten wiersz, kiedy ono 
miało miejsce? Kto władał Rosją w tym okresie? Odpowiedź w minimum 
trzech zdaniach.
Ćw. 2. Wskaż, co wywołuje u Puszkina wzburzenie oraz dlaczego poeta 
reaguje w taki sposób?
Ćw. 3 (1). Jakie polityczne i społeczne stereotypy znalazły odbicie w tym 
tekście? Podaj przynajmniej trzy przykłady.
Ćw. 3 (2). Jakie wydarzenia dotyczące stosunków polsko-rosyjskich zo-
stały przytoczone w tym wierszu? Jakie możesz jeszcze przywołać? Podaj 
przynajmniej trzy przykłady.
Odpowiedzi:
Ćw. 1. Jakiemu wydarzeniu został poświęcony ten wiersz, kiedy ono miało 
miejsce? Kto władał Rosją w tym okresie? Odpowiedź w minimum trzech 
zdaniach.

---

65
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Dydaktyczne opracowanie polsko-rosyjskich pomocy naukowych
Odpowiedź (dopuszcza się też inne warianty, 
nienaruszające prawidłowego sensu wypowiedzi)
Punkty
Przykładowo:
•  powstanie listopadowe
•  1830-1831
•  car Mikołaj I
Ćw. 2. Wskaż, co wywołuje u Puszkina wzburzenie oraz dlaczego poeta re-
aguje w taki sposób?
Odpowiedź (dopuszcza się też inne warianty, 
nienaruszające prawidłowego sensu wypowiedzi)
Punkty
Przykładowo:
•  Puszkin jest oburzony faktem wsparcia przez Francję powstania listopa-
dowego
•  sądzi, że zachodni Europejczycy nie mają nic wspólnego z „rodzinnym 
sporem” Słowian i dlatego nie powinni ingerować w jego przebieg
Ćw. 3 (1). Jakie polityczne i społeczne stereotypy znalazły odbicie w tym 
tekście? Podaj przynajmniej trzy przykłady.
Odpowiedź (dopuszcza się też inne warianty, nienaruszające prawidłowego sensu 
wypowiedzi)
Punkty
Przykładowo:
•  „dufność” (pycha) Polaków
•  wierność Rosjan (swoim obowiązkom, prawom; wiernopoddańczość wzglę-
dem władzy)
•  „stara waśń” Rosjan i Polaków
•  nienawiść Zachodu względem Rosji
Ćw. 3 (2). Jakie wydarzenia dotyczące stosunków polsko-rosyjskich zostały 
przytoczone w tym wierszu? Jakie możesz jeszcze przywołać? Podaj przy-
najmniej trzy przykłady.
Odpowiedź (dopuszcza się też inne warianty, 
nienaruszające prawidłowego sensu wypowiedzi)
Punkty
Wspomniane w wierszu:
•  polska interwencja w sprawy rosyjskie w czasach Wielkiej Smuty („Kreml”)
•  rozbiory Rzeczypospolitej i stłumienie powstania kościuszkowskiego 
(„Praga” – przedmieścia Warszawy)
•  Ponadto można wymienić:
•  wojna o Inflanty, oblężenie Pskowa przez wojska Stefana Batorego
•  wojna polsko-rosyjska 1654-1667
•  uczestnictwo Polaków w wojnie francusko-rosyjskiej w 1812 roku po stro-
nie Napoleona

---

66
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Aleksander Morozow
Oczywiście, zadania typowo maturalne nie wystarczą. Wiersz Puszki-
na pozwala zadać pytanie w szerszym kontekście: czy zachodnioeuropej-
ska ingerencja w stosunki polsko-rosyjskie była dla Polski czymś dobrym, 
czy może złym? Puszkin, jak widać, jednoznacznie opowiadał się za tym, że 
obce mieszanie się do starego, „rodzinnego” sporu przyniosło tylko szkody, 
ale oczywiście są w tej sprawie różne stanowiska. Można w związku z tym 
organizować debaty popperowskie lub w formacie WWS (World Schools 
Style debating), zlecać różnego rodzaju prace pisemne, eseje etc. Ogólnie 
rzecz ujmując, jest jeszcze wiele do zrobienia…

---