Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

88
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
próby szukania w czasie pierestrojki inspiracji w pismach Marksa, Lenina 
czy Bucharina.
Jeśli przyjrzeć się biografiom kilku najważniejszych polityków poso-
wieckich – Borysa Jelcyna, Nursułtana Nazarbajewa, Stanisława Szuszkie-
wicza, Leonida Kuczmy, Leonida Krawczuka – uderza brak jakichkolwiek 
wzmianek o bezpośredniej znajomości świata za żelazną kurtyną w chwili 
rozpadu ZSRR
17
. Nawet w przypadku elity politycznej (Jelcyn, Nazarbajew, 
Krawczuk), gospodarczej (Kuczma) czy intelektualnej (Szuszkiewicz) wyob-
rażenia o świecie zachodnim, w tym o zachodniej demokracji, musiały po-
chodzić w tej sytuacji z drugiej ręki. „Nowe pokolenie przywódców, którzy 
znaleźli się u władzy w 1985 roku – pisał Jegor Gajdar – było wykształcone 
lepiej niż poprzednie, jednak zarówno im, jak i ich doradcom brakowało 
solidnego przygotowania ekonomicznego. Nie rozumieli w związku z tym, 
jak funkcjonuje rynek światowy, jakie związki zachodzą pomiędzy rów-
nowagą w handlu zagranicznym, budżetem i zaopatrzeniem ludności, nie 
mogli ocenić zagrożeń strategicznych, w obliczu których stanęli”
18
. Klimat 
umysłowy towarzyszący transformacji systemowej ZSRR dobrze oddają 
także znamienne słowa Anatolija Czerniajewa, asystenta Gorbaczowa do 
spraw międzynarodowych, o XVIII Zjeździe KPZR: „Zbiorowisko otuma-
nionych prowincjuszy i stolicznych demagogów. Poziom występujących 
jest tak prymitywny, że nie są w stanie pojąć niczego, co wykracza ponad 
»marksizm-leninizm« na poziomie wyższej szkoły partyjnej. W przeciw-
nym razie – »zdrada!«”
19
. Słowa Czerniajewa odnosiły się do wydarzania, 
które miało miejsce w 1990 roku, kiedy została zniesiona cenzura. Można 
zadać sobie retoryczne pytanie, jak stan świadomości sowieckich elit poli-
tycznych prezentował się kilka lat wcześniej. Na przełomie lat 80. i 90. XX 
wieku Michaił Gorbaczow był, być może, jedynym przedstawicielem sowie-
ckiej elity rządzącej, który w trakcie dwóch podróży do Kanady i ZSRR miał 
okazję przyjrzeć się funkcjonowaniu społeczeństw zachodnich, a przecież 
nawet i jego zachowanie zostało podsumowane w bardzo znamienny spo-
sób przez jednego z uczestników wydarzeń: „I Gorbaczow, i Ryżkow [pre-
mier ZSRR – przyp. W.Z.] bali się przejścia do gospodarki rynkowej, bali 
się z powodu niewiedzy, z braku zrozumienia, że jest to nieuniknione”
20
.
Tutaj chyba należy szukać źródeł rozczarowania Carothersa, McFaula, 
Levitsky’ego i Waya przebiegiem transformacji posowieckiej i nieskutecz-
17
  L. Mleczyn, Nazarbajew. Gruppowoj portriet s priezidientom, Moskwa 2010; S. S. Szuszkiewicz, Moja żizn’, 
kruszenie i woskrieszenije SSSR, Moskwa 2012; B. Minajew, Jelcyn, Moskwa 2010; M. R. Ziezina, O. G. Mały-
szewa, F. W. Małchozowa, R. G. Pichoja, Cziełowiek pieriemien. Issliedowanije politiczeskoj biografii B. N. Jel-
cyna, Moskwa 2011.
18
  Je. Gajdar, Gibiel’ impierii. Uroki dlia sowriemiennoj Rossii, Moskwa 2012, s. 315.
19
  A. Czerniajew, cyt. za: Mleczyn, Nazarbajew, s. 173.
20
  Słowa Wadima Bakatina, w latach 1988-1991 ministra spraw wewnętrznych i przewodniczącego KGB (cyt.: 
Je. Gajdar, Gibiel’ impierii, s. 464).

---

89
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
nością tradycyjnego modelu transformacji w wyjaśnianiu rzeczywistości 
posowieckiej. Na spustoszenia dokonane w umysłach ludzkich przez komu-
nizm nałożyła się ciągłość społeczna i polityczna pomiędzy elitami sowie-
ckimi i posowieckimi oraz wpływ pojedynczych przywódców na ewolucję 
systemów politycznych państw, którymi kierują lub kierowali. Odejście od 
komunizmu sowieckiego miało swoją specyfikę, której nie uwzględniały 
założenia teoretyczne wypracowane w oparciu o materiał odnoszący się 
do krajów niemających w ogóle w swej historii epizodu totalitarnego lub 
mających dużo łagodniejsze doświadczenie niż stalinizm. Totalitaryzm po-
legał nie tylko na represjach, był to również stan umysłu
21
. W przypadku 
ZSRR transformacja ustrojowa oznaczała także transformację wspólnoty 
epistemologicznej, która w ciągu kilkudziesięciu lat stanowiła element sy-
stemu politycznego. Zjawisko to tłumaczy znaczenie, jakie dla historii świa-
ta posowieckiego miały i nadal mają elity rządzące. Ukształtowanie się we 
wszystkich państwach WNP silnych systemów prezydenckich sprawiło, 
że szczególnej wagi nabrał rodowód intelektualny osób stojących na cze-
le tych krajów. Wraz z tymi ludźmi, a także z ich otoczeniem przetrwały 
najważniejsze elementy sowieckiej kultury politycznej i właściwego społe-
czeństwu sowieckiemu sposobu postrzegania świata. Oczywiście nie był to 
jedyny czynnik wpływający na mentalność elit rządzących. W ciągu całego 
przeszło dwudziestolecia – pomiędzy 1991 i 2012 rokiem – na ich poglądy 
silnie oddziałał kontakt ze światem niesowieckim, globalizacja, rewolucja 
informatyczna. Jednocześnie w życiu politycznym społeczeństw krajów 
WNP dały znać o sobie tradycje przedkomunistyczne
22
.
Rodowód różnych elementów posowieckiej kultury politycznej oraz cią-
głość lub nieciągłość wcześniejszych mechanizmów sprawowania władzy 
mają podstawowe znaczenie dla zrozumienia historii obszaru posowieckie-
go, jednak pełne ujęcie tego tematu wymaga dalszych badań.
Bibliografia
Awen P., Koch A., Riewolucija Gajdara. Istorija rieform 90. iż pierwych ruk, 
Moskwa 2013, s. 51-52
Bozóki A., Theoretical Interpretations of Elite Change in East Central Euro-
pe, EUI Working Papers, Robert Schuman Centre for Advanced Studies, 
RSC no. 2002/55
21
  Ograniczeniom poznawczym stanowiącym skutek komunizmu dużo uwagi poświęca J. Staniszkis, Post-
komunizm. Próba opisu, Gdańsk 2005 (zwłaszcza s. 15-63).
22
  R. Inglehart, Ch. Welzel, Modernization, Cultural Change and Democracy: The Human Development Sequ-
ence, http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic96263.files/culture_democracy.pdf (24.08.2013).

---