Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

106
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Iwona Hofman
potrzebę kontynuacji funkcjonowania pisma. Warto przypomnieć, że takie 
archiwa pieczołowicie tworzyli Mieczysław Grydzewski, Jerzy Turowicz, 
Jarosław Iwaszkiewicz, podobnie jak Giedroyc długoletni redaktorzy kieru-
jący jednoosobowo (z elementami autorytaryzmu) czasopismami ważnymi 
i opiniotwórczymi, tj. „Wiadomościami” (myślę o „Wiadomościach” bez-
przymiotnikowych, wydawanych w Londynie), „Tygodnikiem Powszech-
nym”, „Twórczością”
21
.
Jerzy Giedroyc czytał i archiwizował materiały m.in. z następujących ty-
tułów prasowych: „Tygodnik Solidarność”, „Polityka”, „Nowe Książki”, „Związ-
kowiec”, „Przegląd Polski”, „Dziennik Bałtycki”, „Obserwator Wielkopolski”, 
„Kurier Zachodni”, „Res Publica”, „Więź”, „Kwartalnik Literacki”, „Trybu-
na”, „Sztandar Młodych”, „Polska Zbrojna”, „Życie Warszawy”, „Panorama”, 
„Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Spotkania”, „Tygodnik Powszechny”, 
„Wprost”, „Gazeta Krakowska”, „Aneks”, „Tygodnik Mazowsze”, „Życie Litera-
ckie”, „Przegląd Polityczny”, „Przegląd”, „Dziś”. Jako autor cyklu powoływał się 
na te lektury w „Notatkach...”. Gromadził także wycinki z prasy ukazującej się 
poza cenzurą w Polsce oraz z prasy europejskiej np. „Die Welt”, „Neue Zür-
cher Zeitung”, „Le Figaro”, „Lietuvos Aidas”. Dla badaczy recepcji „Kultury” 
materiały te mogą być interesującym świadectwem zasięgu oddziaływania 
miesięcznika, zwłaszcza w kontekście dyskusji o jego elitarnym charakte-
rze. Tym bardziej że wśród dokumentów znajdują się również scenariusze 
rozmów radiowych wielu rozgłośni światowych, w których to programach 
brali udział przedstawiciele pisma. Na podstawie zgromadzonego archiwum 
należy przyjąć, że sam Jerzy Giedroyc starannie tropił ślady oddziaływania 
(przedruki, omówienia, cytaty, wywiady), miał bowiem pełną świadomość, 
że czym innym są wypowiedzi o bliskości ideowej „Kultury” (częste zwłasz-
cza po 1989 roku w Polsce i wywołujące niedowierzanie, a potem irytację 
Redaktora), czym innym zaś urealnienie koncepcji i wizji lansowanych przez 
ośrodek w Maisons-Laffitte.
Zawartość teczek uświadamia rozległość zainteresowań Jerzego Gie-
droycia, a zarazem ich monotematyczność. Wyraźnie rysuje się kilkanaście 
zespołów problemowych, np. Jerzy Giedroyc o historii, II Rzeczpospolitej, 
życiu politycznym w Polsce, Solidarności, początkach transformacji, lustracji, 
elitach i społeczeństwie, Kościele, wojsku, mediach, geopolityce, Niemczech, 
Rosji, polityce wschodniej, Ukrainie, Litwie, wreszcie – o „Kulturze”. Część 
wypowiedzi ma charakter doraźnej interwencji lub bieżącego komentarza, 
często spersonalizowanego, prawie zawsze – krytycznego. Niekiedy jest to 
odpowiedź na pytanie znaczące w chwili, gdy wybrzmiewała, co widoczne 
21
  Por. I. Hofman, Kwintet solistów. O długoletnich redaktorach i ich pismach, [w:] Na obrzeżach polityki, cz. III, 
red. M. Kosman, Poznań 2002, s. 115-128; I. Hofman, Wzór redaktora – model redakcji: „Tygodnik Powszech-
ny”, „Polityka”, „Twórczość”, [w:] Prasa dawna i współczesna, cz. III, red. M. Kosman, Poznań 2002, s. 61-94.

---

107
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Problem mniejszości narodowych w „Notatkach Redaktora” i archiwum Jerzego Giedroycia
jest zwłaszcza w blokach: Jerzy Giedroyc o Solidarności, początkach trans-
formacji, życiu politycznym. Z tych względów niezbędna jest przy lekturze 
materiałów teczkowych znajomość współczesnego kontekstu, wydarzeń lub 
osób wymienionych przez Giedroycia. Drugie zastrzeżenie, które należy tu 
uczynić, to wskazanie powtarzalności motywów wypowiedzi Redaktora. 
Przykładowo, zestawiając wypowiedzi na temat geopolityki i kierunków po-
lityki zagranicznej, można zaobserwować identyczne frazy, lekko modyfi-
kowane w zależności od pożądanego rozłożenia akcentów. Mniejsza o styl: 
charakterystyczne sformułowania są jego wizytówką, ale istnieje trudność 
polegająca na prawie niemożliwym rozdzieleniu treści, tak aby oddawały one 
autonomię myśli Giedroycia w poszczególnych zakresach.
Stosując identyczną metodę prezentacji, zacytuję teraz wybrane wypo-
wiedzi Giedroycia, z dużego zbioru archiwaliów wydobywając jedynie ty-
powe formy dla tematyki mniejszości narodowych:
„Rzeczpospolita Polska powinna być bardziej ostrożna w obronie pol-
skich mniejszości narodowych w innych krajach, sama prowadząc dyskry-
minacyjną politykę wobec mniejszości ukraińskiej i białoruskiej w Polsce. 
Jeszcze raz przypominam, że od dobrych stosunków z Litwą, Ukrainą i Bia-
łorusią zależy przyszłość Polski. Najwyższy czas, by elity polityczne polskie 
zrozumiały, jak ciągle jest jeszcze bardzo krucha nasza niepodległość”
22
.
„Jeśli idzie o kraje bałtyckie, to należy natychmiast uznać ich niepodle-
głość i jak najszybciej nawiązać stosunki dyplomatyczne, mianując w tych 
krajach kompetentnych ambasadorów. Odpowiedni na te stanowiska ludzie 
są, ale nie należą do obecnie rządzącego establishmentu. [...] Co się tyczy 
Litwy i znajdującej się tam mniejszości polskiej, to należy przeprowadzić 
intensywną akcję celem znormalizowania wzajemnych stosunków, często 
bardzo zadrażnionych, co w dużym stopniu było inspirowane przez Zwią-
zek Sowiecki. Jednocześnie nie należy zapominać o pomocy w dziedzinie 
kulturalnej i politycznej w stosunku do mniejszości litewskiej w Polsce”
23
.
„Sytuacja mniejszości polskiej na Litwie jest bardzo skomplikowana, jest 
to bowiem mniejszość niemal zupełnie pozbawiona inteligencji. Na skutek 
bardzo skrajnej i nacjonalistycznej polityki litewskiej rozwinęły się tam wro-
gie nastroje antylitewskie.
Dwa polskie regiony poparły pucz. Jestem osobiście w dość żywym kon-
takcie z Landsbergisem i myślę, że się nie mylę, iż z jego strony jest dużo 
dobrej woli do uregulowania tych spraw. Sądzę, że rozwiązanie samorzą-
dów tych dwóch rejonów wydawało mu się koniecznością. W łonie polskiej 
mniejszości potrzebne są reformy.
22
  Archiwum Jerzego Giedroycia (dalej: AJG), Radio Wolna Europa, 18.09.1991.
23
  AJG, „Spotkania”, 18.09.1991.

---