Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

86
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
została utrzymana ciągłość mechanizmów selekcji politycznej: żadnych woj-
skowych, minimum kobiet i łatwość awansu przedstawicieli KGB i MSW.
4. 
Rozpad ZSRR – transformacja jak inne?
Analiza przemian zachodzących w elitach posowieckich na przestrze-
ni dwóch dziesięcioleci – od 1991 do 2012 roku – oraz rodowodu politycz-
nego ich przedstawicieli daje podstawę do sformułowania kilku wniosków 
dotyczących zarówno ewolucji społeczeństw WNP, jak i wartości poznaw-
czej paradygmatu transformacji demokratycznej.
Przebieg dynamiki przemian w obrębie elity rządzącej pozwala przede 
wszystkim zarysować propozycję periodyzacji pierwszego posowieckiego 
dwudziestolecia poprzez wyodrębnienie następujących momentów:
1991-1993 – okres przesilenia politycznego. Jego przejawem stała się 
walka o władzę pomiędzy nomenklaturą i siłami niesystemowymi, którym 
w kilku krajach (Rosja, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Mołdawia) udało 
się przejąć władzę lub osiągnąć silną pozycję na scenie politycznej (Ukra-
ina, Białoruś). Fenomen ten był w znacznej mierze kontynuacją procesów 
zapoczątkowanych przez pierestrojkę i zakończył się zwycięstwem nomen-
klatury oraz niemal całkowitą porażką ruchu dążącego do zakwestionowa-
nia tradycji komunistycznej;
1994-2002 – okres dominacji nomenklatury, która doszła do władzy na 
fali konfliktów zbrojnych zarówno o charakterze międzynarodowym, jak 
i wewnętrznym, a także zmęczenia społeczeństw kryzysem gospodarczym 
i niestabilnością polityczną;
2003-2009 – epoka kolorowych rewolucji, do których doszło w Kirgi-
stanie, Gruzji, na Ukrainie i w Mołdawii i które bardzo silnie oddziałały na 
sytuację polityczną w krajach WNP. Wydarzenia te zbiegły się z ustąpie-
niem przez nomenklaturę dominującej pozycji w elitach rządzących poli-
tykom systemowym;
2010-2012 – czas odpływu sił rewolucyjnych (Ukraina, Kirgistan, Gru-
zja) oraz umocnienia pozycji nomenklatury (Rosja).
Periodyzacja ta, przynajmniej w przypadku trzech pierwszych okresów 
ewolucji politycznej krajów WNP, pokrywa się z periodyzacją zapropono-
waną dla południowego Kaukazu przez Gię Nodię
14
.
14
  G. Nodia, Political Transformations and Nation-Building in the Post-Soviet South Caucasus, [w:] Re-Inventing 
Citizenship in South Caucasus: Exploring the Dynamics and Contradictions Between Formal Definitions 
and Popular Conceptions. Final Research Report, CIMERA, Univerisité de Genève, http://www.cimera.org/
files/reports/rr1/tableofcontents.pdf (15.09.2013).

---

87
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
Przytłaczająca większość polityków zajmujących najwyższe stanowiska 
państwowe na przestrzeni całego dwudziestolecia weszła w dojrzałe życie 
jeszcze w ZSRR, wyjątek stanowiła kilkuosobowa grupa młodych polity-
ków (w sumie sześciu), którzy pojawili się w Gruzji, Mołdawii i na Ukrainie 
w następstwie kolorowych rewolucji. Wniosek ten pokrywa się z rezultata-
mi badań rosyjskiej posowieckiej elity politycznej, przeprowadzonych przez 
Olgę Krysztanowską
15
. Ciągłość między elitami sowieckimi i posowieckimi 
przejawiała się nie tylko w postaci przynależności pokoleniowej, ale również 
w kontynuacji niektórych mechanizmów selekcji kandydatów do elit rządzą-
cych. Wyznacznikiem tego była eliminacja wojskowych, ograniczenie roli 
kobiet i preferencje dla przedstawicieli aparatu bezpieczeństwa oraz MSW.
Co oznaczała ta ciągłość dla rozwoju krajów WNP? Przede wszystkim 
kontynuację kultury politycznej oraz wizji świata – gospodarki, społeczeń-
stwa, polityki – ukształtowanej w warunkach systemu totalitarnego. Nie był 
on wprawdzie tak represywny, jak pod panowaniem Stalina, jednak aż do 
drugiej połowy lat 80. XX wieku zachował wszystkie narzędzia pozwalające 
utrzymać podporządkowanie ludzkich umysłów ideologii, a więc cenzurę, 
indoktrynację ideologiczną w każdej w zasadzie sferze życia, pełne ogra-
niczenie swobód obywatelskich i izolację od świata zewnętrznego. Doty-
kamy tu kwestii niezwykle istotnej dla zrozumienia specyfiki transformacji 
społeczeństw posowieckich, a mianowicie przygotowania intelektualnego 
do takiego wyzwania.
Klasyczne definicje transformacji systemowej powstały w oparciu o ma-
teriał porównawczy pochodzący z różnych kontynentów, z wykluczeniem 
jednak państw komunistycznych
16
. Rustow, Huntington, Lijphart przyjmo-
wali milczące założenie, że transformacja dotyczy polityki, nie wymaga na-
tomiast rewolucji w sferze świadomości społecznej. Własność prywatna, 
religia, swoboda podróżowania za granicę (czy też słuchania radia w języ-
ku obcym), możliwość studiów zagranicznych nie były w zasadzie przed-
miotem większych kontrowersji w typowych systemach autorytarnych, 
jeśli nie przekładały się bezpośrednio na działania polityczne. Tworzyły 
one przestrzeń intelektualną, z której w momencie przesilenia można było 
czerpać idee i ludzi mających wyobrażenie o tym, jak powinna wyglądać 
alternatywa wobec ancien régime’u. W Związku Sowieckim przestrzeń taka 
nie istniała, zamiast niej była ideologia marksistowsko-leninowska oraz jej 
strażnicy. Stąd też brały się dziwnie wyglądające z dzisiejszej perspektywy 
15
  O. Krysztanowska, Anatomia, s. 132 i 151.
16
  D. A. Rustow, Transitions to Democracy. Toward a Dynamic Model, „Comparative Politics”, vol. 2, 1970, no. 
3, s. 337-363; S. P. Huntington, How Countries Democratize, „Political Science Quarterly”, vol. 106, Winter 
1991/1992, no. 4, s. 579-616; A. Lijphart, Democracies: Patterns of Majoritarian & Consensus Government in 
Twenty-one Countries, New Haven–London1984.

---