Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?
Yüklə 404,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
131 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Obsesja historii. O pewnym aspekcie twórczości Jana Polkowskiego za sprawą tzw. „wierszy smoleńskich”. Poza tym odejść trzeba tutaj od tego, co żywe, poruszające, co może nas dotknąć, a nawet zranić, na rzecz wizji całkowicie historycznej – zamkniętej. Na rzecz banalnego opisu, owszem, czasem dramatycznej sytuacji, ale tak nasyconej retoryką pragmatyczno- ści, że trudno rozumieć ją jako „żarłoczny ogień”. W żartobliwym czy może raczej ironicznym tonie pisze o tym Jerzy Pilch: Bo w literaturze wszelki gest doraźny przeważnie klęskę oznacza. A jeśli nie klęskę, to poważny błąd kompozycyjny, który bywa klęską. Trzeba pisać swoje, nie trzeba pisać o tych, co sprawują władzę (chyba, że komuś się to pokrywa, osobista obsesja ma polityczną strukturę – pożałowania godny przypadek nawet w epokach represji), nie trzeba ulegać doraźnym pokusom, literatura to nie jest gra błędów. 5 Ale ów „gest doraźny” to nie musi być tani gest. Można spokojnie roz- szerzyć hasło o literaturze okolicznościowej ze Słownika terminów litera- ckich 6 , bo da się ją skutecznie czytać bez znajomości pierwotnego kontekstu. Bez niepotrzebnych obciążeń schematami odbioru. W każdym razie trzeba powiedzieć, że to, co niechlubnie nazwać można poezją okolicznościową, może być czytane zupełnie poza kontekstem i zupełnie poważnie. Wiersze, które przy pierwszej lekturze wydają się nam „scenką rodzajową”, okazują się czasem „poematami metafizycznymi”, choć rzeczywiście nieczęsto się to zdarza. Ale u Polkowskiego znajdziemy kilka takich sytuacji, choćby wiersz Przedmioty mające związek z przestępstwem: Jak brzmiał ten werset? Spłowiałe konie wchodzą w źródła? Czy inaczej, nie spłowiałe lecz wpław, nie konie i nie źródła lecz klęczący i warkocz bruku? Czy mogą wrócić do mnie te słowa? Czy może wrócić sens ich życia? Czy metafory przeżyją areszt, nie załamią się i kiedyś popatrzymy sobie w oczy? 5 J. Pilch, Z duszą na ramieniu, s. 12. 6 Okolicznościowa poezja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, T. Kostkiewiczowa, M. Gło- wiński, Wrocław 1998, s. 323. 132 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Paweł Jarosz A jeśli po śledztwie zamiast kilku prostych, zapisanych w pośpiechu słów, wróci bełkot, mogący wyrazić już tylko strach lub gładką ślepotę? Jak porozumiem się z tobą, jeśli znaczenie zatrzyma się w ucieczce na granicy krzyku? – jak oni – zastygli prostujący swoje nagie twarze nad Uralem, bramą wciąż oddalającej się, obiecanej zamieci. 7 Świat, w którym najważniejsza jest ocalająca i mozolna praca pamię- ci. Odpominania słów i znaczeń. Rzeczywistość, w której granica Uralu jest przestrzenią pomiędzy życiem i śmiercią. Taki kształt ma ten wiersz w Elegiach. Taki sam ma również w pierwszym wydaniu, poza drobnymi różnicami interpunkcyjnymi i ważną dla nas dodatkową informacją. Pod tekstem znajduje się data: XI 1978. Data, która nam nic konkretnego nie mówi. Mamy pewne intuicje, co do sytuacji przedstawionej tego tekstu, ale po lekturze niżej zamieszczonej notatki wszystko staje się o wiele jaśniejsze, a nasze intuicje nabierają mocy przekonania: Represje: Komunikat, KSS „KOR” 1978 nr 24: 25 XI s. 11; Sygnał 1978 nr 5: XI s. 22: Rewizja w mieszkaniu J[ana] P[olkowksiego]. 26 X 1978 w Kr.[akowie], konfiskata maszyny do pisania, materiałów dla czas.[opisma] Syg- nał, korespondencji i rękopisów oraz zatrzymanie i rewizja osobista 29 X 1978 w Kr.[akowie]. – Komunikat, KSS „KOR” 1978 nr 25: 18 XII s. 13: zatrzy- manie 19 XI 1978 w Kr[akowie]. 8 To jest właśnie zagadnienie, które próbowałem opisać wyżej. Ten wiersz pozwoli się odczytać bez wiedzy o represjach wobec autora, o pozbawieniu go maszyny do pisania, materiałów i rękopisów – prawdopodobnie – wier- szy. Uda się nam mniej więcej zrekonstruować tekstowy świat. Ale wraz z tą dodatkową wiedzą o okolicznościach „przestępstwa”, pojawia się zupełnie nowy wymiar, rys osobistej tragedii, zapis przejmującego doświadczenia. 7 J. Polkowski, Elegie z Tymowskich Gór i inne wiersze, Kraków 1990, s. 32. 8 J. Kandziora, Bez cenzury 1976-1989 – literatura, ruch wydawniczy, teatr: bibliografia, Warszawa 1999, s. 504. 133 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Obsesja historii. O pewnym aspekcie twórczości Jana Polkowskiego Otwierają się nowe przestrzenie interpretacyjne. Pytanie: „jak brzmiał ten werset?” przestaje być próbą przypomnienia sobie, jest gestem ocalenia, od- zyskania. Język „przeżyje areszt”, choć „obiecana zamieć”, bełkot czy ślepota ciągle są zagrożeniem. Konsekwencje ich trwania mogą być dalej odczu- walne, pewnie nawet tak jest. Okoliczności i wiersz o nich wyprowadzają nasze refleksje daleko poza swoje oczywiste znaczenia. Sposób używania tych sytuacji, budowania wypowiedzi, ukrywania kontekstu za uniwersal- nym wymiarem jest tutaj wyjątkowy. Spójrzmy teraz na inny model poezji okolicznościowej, bo w wierszu Ob. Jan Polkowski – Uzasadnienie istnie- nia spotykamy sytuację odwrotną niż w Przedmiotach mających związek z przestępstwem: W dniu 18 kwietnia 1979 r. o godz. 2.00 w Krakowie Nowej Hucie przy alei Róż, nastąpiła eksplozja materiału wybuchowego, która spowodowała częściowe uszkodzenie pomnika Włodzimierza Lenina. Celem przeszukania mieszkania Jana Polkowskiego było ewentualne odnalezienie przedmiotów mających stanowić dowód procesowy w niniejszej sprawie. W związku z powyższym przeszukanie mieszkania ob. Jana Polkowskiego należy uznać za uzasadnione. Prokuratura Wojewódzka w Krakowie. 9 Służbowa notatka rozbita na wersy staje się wierszem. Niczego nie zmie- nia fakt, czy jest to rzeczywisty zapis, czy wymysł autora. Sytuacja jest na powierzchni. Nastąpiło uszkodzenie pomnika Włodzimierza Lenina, jed- nym z podejrzanych jest ob. Jan Polkowski. Rewizja mieszkania jest uza- sadniona, istnienie również. Ta poezja ma także chronić od zapomnienia, o czym mówi wiersz: Co nie jest wymówione / zmierza do nieistnienia: Bawiliście się, poeci, zapominając, że z czułością i bólem trzeba stwarzać świat. Wydawało się wam, że żony, dzieci, krewni, ziemia uprawna, urzędy państwowe usprawiedliwiają wasze bezpłodne pióra. 9 J. Polkowski, Oddychaj głęboko, wyd. II rozszerzone, Kraków 1981, s. 59. Yüklə 404,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|