Преподавание зыка и литературы anguage and literature
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Shahlo HOJIYEVA,
O‘zbekiston Milliy universiteti o‘qituvchisi CHO‘LPONNING PEYZAJ YARATISH MAHORATI Cho‘lpon she’riyatida “qora bulut” timsoli istibdod ifodasi sifatida ko‘p qo‘llanilgani ma’lum. Ushbu she’rda ham “Sharq- ni yopgan parda yanglig‘ ko‘klarni qoplagan “qora bulut” zamirida shoirning o‘kinchi o‘z ifodasini topgan: Qora bulut to‘dasikim ko‘klarni Sharqni yopgan parda yanglig‘ yopmishdir. She’rda ulug‘ shoirning maslagi – erk orzusi badiiy talqin etilgan. Bunda ijodkor “kuz” va “yoz” tazodidan poetik vosita sifatida foydalangan. Shoir nazdida “kuz”– mustamlakachilar, “yoz” esa zulm iskanjasida qolgan millat ramzi. “Kuz qo‘shi- ni og‘u to‘la o‘qlarini yoz bag‘riga sanoqsiz otgani” haqidagi fikr tagmatnida ayni shu haqiqatning badiiy ifodasini kuzatish mumkin. Quyidagi satrlar shoirning qalbini iztirobga solgan mahzun tuyg‘ular hosilasi o‘laroq ijod etilgan: Baloyanglig‘qator-qatorchizilib Ko‘kyuzidanqarg‘alarhamo‘talar. Sharqdek ichdan yashiringina ezilib Ko‘pjonlilarso‘nggitinnikutalar. Ushbu she’rning poetik xulosasida o‘kinch va alam, umid- sizlik va sitam tuyg‘ulari tajassum topganini sezish qiyin emas. Qarg‘alarning tizilishib o‘tishi tabiatda kuzatiladigan holat. Shoir tabiatning ana shu hodisasidan Sharqda “balo yanglig‘” kezib yurgan istibdodning ayanchli qiyofasini chi- zadi. Akademik Naim Karimov ta’biri bilan aytganda, buni Cho‘lponning “she’riyatni xalqqa, uning hayotiga, qalbiga, iz- tiroblari, azoblari, orzu va umidlaridan iborat ruhiy olamiga ya- qinlashtirgan”i [2: 208] bilan izohlash mumkin. Kuz Cho‘lpon ruhiyatini birqadar to‘laroq ifoda etmoq uchun o‘ziga xos po- etik vosita vazifasini o‘tagan. Buni shoir ning “Xazon” sarlav- hali she’ri misolida ham ko‘rish mumkin. She’rda shoir “teskari veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 33 Tahlil qilib takrorlash” mazmunini ifodalagan tardu aks san’atini qo‘llar ekan, bu orqali ma’no ta’sirchanli gini kuchaytiradi. Kuzchog‘i...tuproqlargezaribqoldilar, Gezarib qoldilar kuz chog‘i tuproqlar. So‘ng damda yaproqlar qizorib yondilar, Qizorib yondilar so‘ng damda yaproqlar. Bu satrlar Cho‘lpon she’riyatga yangi mazmunni olib ki- rar ekan, shoirning mumtoz badiiy san’atlardan mahorat bilan foydalanganini ko‘rsatadi. Zero, tardu aks san’atida muayyan jumlani qaytarish orqali “mazkur so‘z yoki so‘z birikmalari yana bir bor ta’kidlanibgina qolmay, ularning ma’nosi ham yangilanadi, misra mazmuni ham takomillashadi”. [5: 89] “Tuproqlar gezarishi, yaproqlar qizorib yonishi” tasviri zamiri- ga shoir qanday fikrlarni joylagan? She’rning keyingi misralari bunga oydinlik kiritadi: Qarg‘alar bog‘larda qag‘lashib qoldilar, Bilmadim,kimlarningqismatiuzulur? Yong‘oqqayopishibbirchangalsoldilar, Bilmadim,kimlarningumidiyo‘qbo‘lur? Qarg‘aning qag‘illashi – o‘zbek xalqi udumiga ko‘ra no- xush voqea sodir bo‘lishi alomati. Ana shu tasvir so‘ngida Cho‘lponning “Bilmadim, kimlarning qismati uzulur?” de- yishi sababi shunda. Qarg‘aning yong‘oqqa yopishib chan- gal solishi – falokatning og‘irroq kechishi nishonasi. Demak, kimlarningdir umidi yo‘q bo‘lishi kutiladi. “Kimlarning” degan- da shoir, shubhasiz, o‘zi mansub bo‘lgan millatni nazarda tu- tadi. Chunki istibdodga qarshi isyonini dastlab ochiq-oshkor izhor etgan Cho‘lpon bolsheviklar hukumati senzurasining taz yiqi kuchaygan sari fikrlarini ramzlar tiliga ko‘chirib, parda - lab ifo dalashga o‘ta borgani ma’lum. Shunga qaramay, quyi- dagi misralarda shoir qarashlari ochiqroq, achchiqroq talqin etilgani kuzatiladi: Ey sovuq ellardan muz kiyib kelganlar, U qo‘pol tushingiz qorlarda yo‘q bo‘lsin! Ey menim bog‘imdan mevamni terganlar, U qora boshingiz yerlarga ko‘mulsin! “Sovuq ellardan muz kiyib kelganlar” deganda shoir kimlar- ni nazarda tutgani ma’lum. Xalqona “Tushingni suvga ayt” iborasini ijodkor “U qo‘pol tushingiz qorlarda yo‘q bo‘lsin!” tar- zida ifodalaydi. Bog‘idan mevasini terganlarga qarata: “U qora boshingiz yerlarga ko‘mulsin!” deyar ekan, Cho‘lpon mustam- lakachilarga bo‘lgan nafratini yashirmaydi. So‘nggi bandda shoir she’rning eng ta’sirchan satrlarini terib olib qaytaradi. Bu orqali, birinchidan, tardu aks san’atini o‘zigacha bo‘lgan biror shoirda uchramagan tarzda yangilay- di, ikkinchidan, o‘z ijodiy niyatini o‘quvchi qalbiga chuqurroq joylashga muvaffaq bo‘ladi. Shoirning “Kuz guliga” she’ri barmoq vaznida yozilgan. She’rning turog‘i ham o‘ziga xos: dastlabki ikki satrda 2+2, keyingi ikki misra 1+2, so‘ng 2+2, 3+4 tarzida keladi. Bu hol, o‘z navbatida, ohang va mazmunning ta’sirchanligini ta’min- lagan: Rangi o‘chgan, Umri kechgan Kuzguli, Bir yo‘li Pastrak egil, Menga bir o‘pich bergil! She’rdan maqsad tabiat tasvirining o‘zigina bo‘lmagani ayon. Cho‘lponday shoir o‘z ruhiy kechinmalarini, dard-u iz- tiroblarini, millatning istiqboli, istiqloli bilan bog‘liq orzu-o‘yla- rini ifodalamay she’r yozmasligi tayin. She’r tagmatnida o‘sha davrdagi og‘ir ijtimoiy ahvol badiiy talqin etilgan. Kuz, bu o‘rin- da, Vatan va millatning taraqqiyot fasli o‘tib, tanazzul pallasi boshlanganiga ishora: Qishdan chopar bor, Yomonxabarbor!.. Biroq shoir butunlay umidsiz emas. Tanazzuldan darak beruvchi kuz va qishdan so‘ng ko‘klamga – taraqqiyga erish- moq orzusi uni tark etmagan. She’rning yakunlovchi misralari shunday xulosa chiqarishga asos beradi: Endi noz qilma, Nozlanib kulma! Kel,labimgakel, Bir ozroq egil, Bir yayrab o‘pay! Shunga esirib, Ruhingga kirib Ko‘klamgayetay! She’rda turoq o‘zgarib turadi. So‘nggi satrlar 3+2 shakli- ni olgani shundan darak beradi. Fikrning ta’sir kuchini oshira borgan bu hol Cho‘lponning, birinchidan, xalqona ohanglar- dan mahorat bilan foydalanishi natijasi bo‘lsa, ikkinchidan, Sharq-u G‘arb she’riyatini puxta bilgani, yangilikka, ijodiy tajri- balarga maylning kuchli bo‘lgani bilan belgilanadi. Xulosa qilib aytganda, Abdulhamid Cho‘lponning o‘zi “... bir xil, bir xil, bir xil! Ko‘ngil boshqa narsa – yangilik qidiradir” [3:32] deganidek, she’riyatimizning ham mazmun, ham shakl jihatdan yangilanishiga intildi va bunga muvaffaq bo‘ldi. Ijod- kor kuz tasviri orqali istibdod iskanjasiga tushgan Vatan va millatning murakkab va ziddiyatli qismatini ifodaladi. Garchi bu turkum she’rlarida mahzun kayfiyat, tushkun ruhiyat ta’si - ri sezilib tursa-da, satrlar tagmatnida buyuk shoirning istiqlol haqidagi orzulari badiiy talqin etilganini anglash qiyin emas. Shoirning tabiat tasviri zamirida jamiyat muammolarini aks ettirgan betakror she’riyatini ilmiy asoslarda tizimli o‘rga nish galdagi vazifalardandir. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|