Psixologiyasi
konstitutsional xususiyatlarga
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| konstitutsional xususiyatlarga
e'tiborni qaratdilar. V - XIX asrda italyan shifokor-psixiatri va kriminalist Chezare Lombrozo (1836-1909) insonning jinoiy axloqini uning anatomik qurilishi bilan bog’laydigan biosotsiologik nazariyani taklif qildilar. Quyidagilarga diqqat bilan qaragan e'tibor ob'yekti bo`lib hisoblanadi: bosh suyagi, miya, burun, quloq, sochning rangi, tatuirovka, xusnixat, terining ta'sirchanligi, jinoyatchining psixik xususiyatlari. Antropometrik usuldan foydalanib, tadqiqotchi “tug’ma jinoiy tur”ning taxminan 37 tavsifnomasini ajratdi, ularning ichida: juda katta pastki jag’, yalpaygan burun, siyrak soqol, quloqning o`sib ketgan solinchog’i Ch. Lombrozoning nazariyasi garchi tarixga ilmiy fikr bo`lib kirgan bo`lsa-da, biroq keyinroq ilmiy asossiz deb tan olindi. Ushbu yo`nalishning boshqa yorqin vakili bo`lib, temperament (va axloq) turlari, shuningdek, insonning somatik qurilishi tiplari orasidagi aloqani asoslagan amerikalik shifokor va psixolog Uilyam Sheldon (1898-1984) chiqdi. Tana tuzilishining uchta yetakchi turi: endomorfli, mezomorfli, ektomorfli – temperamentning uchta tipi bilan korrelyatsiyalanadi: vistserstoniya, somatotoniya, serebrotoniya. Ularning uyg’unlashuvini aniq psixotip belgilarni beradi. Masalan, somatotoniya uchun qoniqishga ehtiyoj, energiyalilik, hukmronlik va hokimlikka intilish, xatarga, tajovuzkorlikka, ta'sirlanmaslikka moyillik kabi chiziqlar xarakterli. Aksincha, serebrotoniyada vazminlik, ta'sirchanlik, sotsiofobiya, yolg’izlikka moyillik kuzatiladi. Biologik nazariyalar orasida alohida o`rinni tabiiy tanlov va naslchilik qonunlariga asoslangan bo’lib, bu Charlz Darvin tomonidan taklif qilingan evolyutsion yondoshuvni egallaydi. Evolyutsion yondoshuv tarafdorlari bu yondoshuv tanqidchilari hayvonlar axloqining qonunlarini inson psixologiyasiga o`tkazishni asossiz deb hisoblagan. Bir vaqtda insoniy axloqning turlicha aspektlarini nasliy dasturlarning turli ko`rinishlari sifatida ko`rib chiqadilar. 22
Darvin g’oyalarini riojlantiruvchi Konrad Lorentsning (1903-1989) etologik yondoshuvi inson axloqining turli fenomenlarini, masalan, tajovuzkorlikni, avvalambor, yashash uchun kurashning tug’ma instinkti deb tushuntiradi. «Ko`rinishi ko`pincha o`lim instinkti ko`rinishlari bilan o`xshash tajovuzkorlik – bu xuddi boshqa instinktlar kabi bo`lib, bu ham ular kabi hayot va turni saqlab qolishga xizmat qiladi». Ushbu instinkt evolyutsiya davomida biologik jihatdan maqsadga muvofiq sifatda rivojlandi. Tadqiqotchilarning fikriga ko`ra tajovuzning kuchi tajovuzkor axloqni uloqtirib yuboruvchi yiqilib qolgan tajovuzkor energiya va kuchning maxsus rag’bati miqdoriga bog’liq. Odamlarda hayvonlardan farqli ravishda o`z shaxsiy turi vakillariga nisbatan zo`ravonlik keng tarqalgan.
Tajovuzkorlik barcha oliy mavjudotlar uchun instinktiv ravishda shartlangan tug’ma xususiyat hisoblanishini tasdiqlab va ko`plab ishonchli misollarda buni isbotlab K. Lorents quyidagi xulosaga keladi: «Bizda ichki tur tajovuzini insoniyatga madaniy-tarixiy va texnik rivojlanishning zamonaviy sharoitida bir muncha jiddiy xavf deb hisoblashga jiddiy asos bor». Inson axloqi biologik determinantining zamonaviy tadqiqotlari bir necha sohalarda: biologiya, tibbiyot, kriminologiya, fiziologiya va ayniqsa genetikada faol amalga oshirilmoqda. Psixogenetika rivojlanishining boshlanishi XIX asrning mashhur olimlari Frensis Gal`ton (1822-1911) va Gregor Mendel (1822-1884) nomi bilan bog’liq. 1865 yili ular psixogenetika yoki yevgenika sohasida dastlabki tadqiqotlarining natijalarini nashr qildilar. Keyingi yillarda F.Galton egizakli va statistik usuldan ilk bor foydalangan holda individual farqlarni tizimli o`rganishni olib bordi. Uning ishlari aqlning nasliy determinanti bo`yicha ko`plab tadqiqotlarni boshlab berdi. Shaxsiy tavsifnomalar va axloq hiyla kam darajada o`rganildi. Dunyoning ko`pgina davlatlarida olib borilgan ekstraversiya va neyrotizm tadqiqotlari ko`p bo`lmagan istisnolardan biri hisoblanadi. Masalan, Amerika, Avstraliya va Yevropada (1992) shved olimi Nensi Peterson tomonidan qabul qilingan ko`ndalang kesim usulida 15 ming qarindosh juftliklarni o`rganish ikki asosiy xulosaga kelish imkonini berdi: 23
neyrotizm va ekstraversiya xususiyatlari barcha ontogenez davomida genetik shartlanganlik bilan xarakterlanadi;
yosh kattalashish bilan nasllilik ko`rsatkichi pasayadi (ayniqsa, neyrotizm holatida). Modomiki, neyrotizm va ekstraversiya inson axloqining turli ko`rinishlariga ta'sir ko`rsatarkan, demak og`ishgan xulqni genetik shartlangan deb hisoblash mumkin. G.Ayzenk fikrlariga ko’ra, mahkumlarning individual-tipologik xususiyatlari bilan aloqani o`zganib, xulosa qildiki, ekstravertlar introvertlarga qaraganda jinoyat qilishga moyildirlar, uning fikricha, biologik jihatdan determinant. Boshqa tadqiqotchilar kimyoviy bog’liqlik va yuqori ta'sirchalik va stressni boshdan kechirishga pasaygan qobiliyat kabi tavsifnomalar o`rtasidagi mustahkam aloqani ta'kidlaydilar. Biokriminologiya doirasida deviant (jinoiy) axloq va odamning nasliy xususiyatlari o`rtasidagi aloqani o`rnatishga bo`lgan maqsadga yo`naltirilgan urinishlar qilindi. Ushbu aloqaning isbotlaridan biri XX asr 60-yillarining o`rtalarida U. Pirs olib borgan genetik tadqiqotlar natijasi hisoblanadi. Uning tadqiqotlari erkaklarda ortiqcha 7-xromosomaning mavjudligi ularning jinoiy axloqqa (maxkumlar orasida bunday anomaliya odatdagidan 15 marta ko`p namoyon bo`ladi) moyilligi borligini aniqlaydi degan xulosaga olib keldi. Bir vaqtning o`zida ushbu yondoshuv tanqidchilari ortiqcha 7-xromosoma tashuvchi deviantlik xromosomalar anomaliyasining oqibati emas, balki u bilan bog’liq bo`lgan baland bo`y, tez yetilish, past intellekt kabi individual xususiyatlar bo`lishi ham mumkin. Axloqning hali aniqlanmagan qandaydir aniq ko`rinishiga javob beruvchi genga qaramay, nasliylik va axloq o`rtasidagi korrelyatsiyani ko`pchilik mutaxassislar tan olmoqdalar. Og`ishgan xulqning boshqa biologik determinanti orasida garmonlar ta'siri (shu jumladan, testosteron) ni aytishadi. Dabbs va Morris (1990) 4 ming nafar urush veteranlari misolida testosteron darajasi va jamiyatga qarshi axloqqa moyillik o`rtasida aloqaning mavjudligi haqidagi xulosaga kelishdi. 24
Deviant axloqning boshqa biologik omillari quyidagilar bo`lishi mumkin. Bosh miyaning lat yeyishi (ayniqsa, peshona qismi), miyaning organik kasalliklari, asab tizimining muayyan xususiyatlari, ma'lumki, asab tizimlari xususiyati inson temperamenti uning psixik hayotini dinamik tashkil etuvchilarni aniqlaydi. Nyu- York longityud tadqiqoti shuni ma’lium qiladiki, bolalar hayotining birinchi yilini hayotning birinchi oylarida yetakchi rolni prenatal sharoit va tug’ilishning xususiyatlari kabi omillar muhim degan xulosa qilishga imkon berdi. Dinamik tavsifnomalar (ya'ni temperament) muhitida genetik berilgan individuallik taxminan 9-oydan boshlab namoyon bo`ladi. Bola axloqining dinamikasini ifodalovchi 9 ta komponentga ajratildi: faollik; fiziologik reaktsiyalarning ritmliligi; paydo bo`lgan raqobatlarga javob tariqasida yaqinlashish yoki uzoqlashish reaktsiyasi; yangi vaziyatga moslashuv; har qanday belgining hissiy reaktsiyaga jadalligi; reaktivlik ostonasi; ustunlik qiluvchi kayfiyat; chalg’iganlik; e'tiborni saqlashda qat'iylik va davomlilik. “Og’ir temperament sindromi” ajratildi. Uning belgilari quyidagilar hisoblanadi: past ritmlilik, salbiy kayfiyatga ega bo`lish, zaif reaktsiya, yomon moslashuv va reaktsiyalarning yuqori jadalligi. Bu sindrom hayotning birinchi yillarida mustahkam ekan. A.Torgersenning egizakli tadqiqoti ma'lumotlari bo`yicha 6 yoshda og’ir temperamentning beshta komponentlaridan uchtasi yuqori genetik tashkil etuvchiga ega:
zaif reaktsiya,
reaktsiyalarning yuqori jadalligi,
past ritmlilik. Bir vaqtda yomon moslashuv, ayniqsa, umumoilaviy muhitda belgilanadi, salbiy kayfiyat esa – individual muhitda (garchi nasllilik ham qayd qilinsa-da) yuzaga keladi. Umuman olganda zamonaviy bilimlarda aytilishicha, og`ishgan xulqning aniq shakli emas, deviantlikning shakllanish ehtiromini kuchaytiruvchi muayyan individual-tipologik xususiyatlar, masalan, impulsivlik yoki sardorlikka intilish
25
nasldan naslga o`tadi. Faqat biologik omillar nuqtai nazaridan axloqiy deviatsiyani tushuntirishga urinish ko`pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. K.Lyuis hamkasabalari bilan bolalarning xavfli axloqi omillarini o`rganib, garchi asab tizimlarining buzilishi yetarlicha tez-tez uchrasa-da, bolaning zo`ravon axloqi ota tomonidan onaga nisbatan zo`ravonlik harakati yoki onaning psixik kasalligi kabi mikroijtimoiy sharoitlar bilan ancha zich bog’liq ekani haqidagi xulosaga keldilar. Qandaydir biologik shaxsiy tavsifnomalarning mavjudligi istisno emas, masalan, ko`tarinki hissiy raqobatlantirish yoki deviant axloqqa moyillik va biologik bog’liqlik o`rtasidagi zich aloqa ko`rinishini yaratuvchi ustunlikka intilish. Ichki biologik jarayonlar og`ishgan xulqning shakllanishida ma'lum bir rol` o`ynaydi. Ular har qanday muhitli ta'sirda bizning reaktsiyalarimiz kuchi va xarakterini belgilaydi. Og`ishgan xulqning biologik asosini tasdiqlovchi dalillar mavjudligiga qaramay, ular faqat muayyan ijtimoiy muhit kontekstiga ta'sir qiladi. Shu bilan birga, ijtimoiy sharoitlar o`z-o`zidan organizmda, masalan, asab tizimi reaktivligi yoki gormonal fonni aniqlagancha to`liq biologik o`zgarishni uyg’otishi mumkin. Umuman olganda shaxsning og`ishgan xulqi shaxslar munosabati tizimi orqali sinuvchi ijtimoiy va biologik omillarning murakkab o`zaro harakati natijasi hisoblanadi. Ushbu yo‘nalish asoschilari R.Mey va I.Yalom hisoblanadi. Bu nazariya dinamik xarakterda bo’lib, unda terapiya mijozning universal ekzistensial notinchligiga qarama-qarshi ravishda olib boriladi. Bu terapevtik yo‘nalishning asosiy mohiyati “inson sub’ektivligi uning hayotiy tajribasi natijasidir” degan fikrga tayanadi. Bu yo‘nalishning asosiy vazifasi - insonga hayotning fundamental savollariga javob topishga ko‘maklashishdan iborat. D.Bujental ekzistensial yondashuvning nazariyotchisi sifatida quyidagi fikrlarni bildiradi: 1)
inson qismlarning birlashmasi emas, balki yaxlitlikdir; 2)
shaxs - odam sifatida shaxsiy insoniy muammolarni mujassam etadi; 3)
inson anglashga va aqlan biror xatti-harakatni amalga oshirishga qodirdir; 4)
inson doimo tanlash imkoniyatiga ega; 26
5) inson xulq-atvori doimo intensionaldir, ya’ni sababga ega va u doimo ongli ravishda qaror qabul qila oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ekzistensial terapiyaning asosiy negizini quyidagilar deb hisoblash mumkin: A.
Psixoterapevtik jarayonda to’liq ishtirok etishni ta’minlash. Bunda mijoz bu jarayonga qiziqishi, chuqur kirishishi, o‘zi va o‘z hayotiga e’tiborli bo‘lishi lozim. Shunda sub’ektivlikning chuqur mohiyati namoyon bo’ladi. B.
Mijozni o‘ziga nisbatan mavjud bo’lgan chuqur qiziqishlariga yo‘naltirish. Ba’zan bunday qiziqish susaygan bo‘lib, shu tufayli mijoz terapiyaga muhtojlik sezadi. V. Mijozning o‘z qiziqishini izohlashi sub’ektiv kechinmalarga diqqatining qaratilishida muammoni hal yetish imkoniyatini kengaytiradi. Bu jarayonda o‘ziga to‘liq e’tibor qaratiladi, ayniqsa, tana sezgilari, emotsiyalar, fikrlar alohida e’tiborga olinadi. G. Qarshilikning paydo bo‘lish ehtimoli. Bu vaziyat inson “Men va tashqi olam” tuzilmasini shakllantirgani tufayli o‘z ichki imkoniyatlariga kirib borishining chegaralanganligida aks etadi. D.
idrokning shaxsiy tuzilmasini o‘zgartiruvchi ichki o‘zini o‘zi anglash jarayonidan tashkil topadi; E.
yashash qobiliyatining oshganligida aks etadi. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|