387
olaraq yüks
ə
k
temperatur v
ə
müxt
ə
lif intensivli kül
ə
kl
ə
rl
ə
mü
ş
ayi
ə
t olunur. Quru kül
ə
kl
ə
r bitkinin yüks
ə
k
transpirasiyas
ı
na s
ə
b
ə
b olur, torpaq s
ə
thind
ə
n intensiv buxarlanma gedir, torpa
ğ
ı
n n
ə
mliyi a
ş
a
ğ
ı
dü
ş
ür v
ə
bunun
n
ə
tic
ə
sind
ə
bitkinin su balans
ı
n
ı
n pozulmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur.
C
ə
dv
ə
l 23.6
Rütub
ə
tl
ə
nm
ə
(illik Md-y
ə
gör
ə
) v
ə
land
ş
aft zonalar
ı
(
Ə
.C.
Ə
yyubov, 1984, 2000)
Zonalar Md Land
ş
aft zonalar
ı
Sah
ə
,
%-l
ə
Suvar-maya t
ə
l
ə
bat
İ
qlim-suvarma normas
ı
, mm-l
ə
1 2
3
4
5
6
Quru
<
0,10
S
ə
hra, yar
ı
ms
ə
hra 11
Çox
yüks
ə
k
650-d
ə
n çox
Yar
ı
mquru
0,10-
0,15
Yar
ı
ms
ə
hra, quru bozq
ı
r 27 Yüks
ə
k
650-500
Quraq
0,15-
0,25
Quraq bozq
ı
r 24 Orta
500-300
Yar
ı
mquraq
0,25-
0,35
Me
şə
-bozq
ı
r 11 A
ş
a
ğ
ı
300-150
Yar
ı
mrütub
ə
tli
0,35-
0,45
Ç
ə
m
ə
n-bozq
ı
r, me
şə
9
Z
ə
if
150-0
Rütub
ə
tli
>
45
Me
şə
zonas
ı
, yüks
ə
k da
ğ
ç
ə
m
ə
nl
ə
ri, da
ğə
t
ə
yi
me
şə
-ç
ə
m
ə
nl
ə
ri
18 Yoxdur
Suvarma t
ə
l
ə
b
olunmur
Az
ə
rbaycanda
İ
raq,
İ
ran v
ə
Orta Asiya
ə
razil
ə
rind
ə
n daxil olan subtropik antitsiklonun t
ə
siri n
ə
tic
ə
sind
ə
ilin
isti dövründ
ə
atmosfer
prosesl
ə
ri quraql
ı
q v
ə
quru yell
ə
rin
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
sin
ə
s
ə
b
ə
b olur. Bu is
ə
respublika
ə
razisind
ə
k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rinin normal inki
ş
af
ı
na m
ə
nfi t
ə
sir göst
ə
rir v
ə
m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n
ı
a
ş
a
ğ
ı
sal
ı
r.
Ə
.M.
Ş
ı
xlinski (1958) qeyd edirdi ki, respublika
ə
razisind
ə
mü
ş
ahid
ə
edil
ə
n quru yell
ə
r, yaranmas
ı
na v
ə
ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
gör
ə
şə
rq v
ə
c
ə
nub-
şə
rq istiqam
ə
tlidir. Mü
ə
llif Az
ə
rbaycan
ə
razisind
ə
a
ğ
yell
ə
rin mü
ş
ahid
ə
edildiyi
dörd zona ay
ı
r
ı
r: 1) Kür-Araz oval
ı
ğ
ı
n
ı
, Böyük v
ə
Kiçik
Qafqaz da
ğ
lar
ı
n
ı
n 200-400 m hündürlüy
ə
q
ə
d
ə
r olan
hiss
ə
sini
ə
hat
ə
ed
ə
n
ə
razil
ə
r. Burada il
ə
rzind
ə
a
ğ
yelli günl
ə
rin say
ı
20-50 gün aras
ı
nda mü
ş
ahid
ə
edilir; 2)
Naxç
ı
van MR-in Arazboyu hiss
ə
sind
ə
n ba
ş
layaraq 1500 m hündürlüy
ə
q
ə
d
ə
r olan
ə
razil
ə
r. Burada a
ğ
yelli
günl
ə
rin say
ı
30-75 gün mü
ş
ahid
ə
olunur; 3) Böyük v
ə
Kiçik Qafqaz
ı
n 400-800 m hündürlük aras
ı
nda olan
a
ş
a
ğ
ı
v
ə
orta hiss
ə
si. A
ğ
yelli günl
ə
rin say
ı
10-29 aras
ı
nda d
ə
yi
ş
ir; 4) Da
ğ
l
ı
q v
ə
yüks
ə
k da
ğ
l
ı
q
ə
razil
ə
r, d
ə
niz
sahili
ə
razinin mü
ə
yy
ə
n bir hiss
ə
si.
Bu hiss
ə
l
ə
rd
ə
a
ğ
yelli günl
ə
rin say
ı
10 günd
ə
n art
ı
q olmur.
Quraql
ı
q v
ə
quru kül
ə
kl
ə
r
ə
qar
ş
ı
t
ə
dbirl
ə
r.
Bu m
ə
qs
ə
dl
ə
ə
sas
ə
n aqrotexniki v
ə
meliorasiya t
ə
dbirl
ə
ri
h
ə
yata keçirilir.
Suvarma
– quraql
ı
q v
ə
quru kül
ə
kl
ə
r
ə
qar
ş
ı
radikal üsul say
ı
l
ı
r. Suvarma h
ə
tta s
ə
hra
şə
raitind
ə
bitkil
ə
rd
ə
n
yüks
ə
k m
ə
hsul götürm
ə
y
ə
imkan yarad
ı
r. S
ə
hra
şə
raitind
ə
gün
əş
enejisi yüks
ə
k oldu
ğ
undan, suvarma xüsusil
ə
yax
ş
ı
effekt verir. Burada suvarma
şə
raitind
ə
(vah
ə
l
ə
rd
ə
) al
ı
nan m
ə
hsul h
ə
tta mülayim zonadan da yüks
ə
k olur.
Suvar
ı
lan torpaq sah
ə
l
ə
rinin geni
ş
l
ə
ndirilm
ə
si n
ə
inki s
ə
hra v
ə
yar
ı
ms
ə
hra
rayonlar
ı
nda, h
ə
mçinin sabit
rütub
ə
tliy
ə
malik olmayan bozq
ı
r (çöl) rayonlar
ı
nda da vacibdir. Bozq
ı
r rayonlarda suvarma normas
ı
v
ə
vaxt
ı
atmosfer ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
il
ə
yaranan torpaq n
ə
mliyinin rejimi il
ə
uy
ğ
unla
ş
d
ı
r
ı
lmal
ı
d
ı
r, burada süni suvarma t
ə
bii
rütub
ə
tliyi tamamlamal
ı
d
ı
r.
Ə
g
ə
r süni suvarma, ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n miqlar
ı
il
ə
torpa
ğ
ı
n n
ə
mlik d
ə
r
ə
c
ə
si n
ə
z
ə
r
ə
al
ı
nmadan apar
ı
ld
ı
qda torpa
ğ
ı
n
ş
orla
ş
mas
ı
na s
ə
b
ə
b olur.
Quraql
ı
q rayonlarda suvarma quru kül
ə
kl
ə
r
ə
s
ə
n dövrd
ə
apar
ı
ld
ı
qda
daha effektli n
ə
tic
ə
l
ə
r al
ı
n
ı
r. Suvarma
torpa
ğ
ı
n n
ə
mliyi v
ə
temperaturu, h
ə
mçinin bitkil
ə
r aras
ı
nda havan
ı
n temperatur v
ə
rütub
ə
tliyini d
ə
yi
ş
ir (nizama
sal
ı
r).
388
Tarlaqoruyucu me
şə
zolaqlar
ı
quraql
ı
q v
ə
quru kül
ə
kl
ə
r
ə
qar
ş
ı
mübariz
ə
d
ə
mühüm t
ə
dbir say
ı
l
ı
r. Bu
zolaqlar aras
ı
ndak
ı
tarlalarda, torpaq s
ə
thi havas
ı
n
ı
n meteoroloji rejimin
ə
ə
h
ə
miyy
ə
tli d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
t
ə
sir göst
ə
rir.
Me
şə
zolaqlar
ı
quru kül
ə
kl
ə
r
ə
sdikd
ə
daha yüks
ə
k effekt göst
ə
rir. Qoruyucu me
şə
zolaqlar
ı
vegetasiya dövründ
ə
ə
kin sah
ə
l
ə
rini isti, quru v
ə
soyuq kül
ə
kl
ə
rd
ə
n, temperatur d
ə
yi
ş
k
ə
nliyind
ə
n qoruyur. Havan
ı
n, torpa
ğ
ı
n
n
ə
mliyini art
ı
r
ı
r, mikroiqlim amill
ə
rini t
ə
nzim etm
ə
kl
ə
, k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rind
ə
n
sabit v
ə
yüks
ə
k m
ə
hsul
götürülm
ə
si üçün
ə
lveri
ş
li
şə
rait yarad
ı
r.
Quraql
ı
q v
ə
quru kül
ə
kl
ə
r
ə
qar
ş
ı
mübariz
ə
d
ə
s
ə
pin i
ş
l
ə
rinin vaxt
ı
nda apar
ı
lmas
ı
mühüm faktor say
ı
l
ı
r.
Quraql
ı
ğ
a davaml
ı
yüks
ə
k m
ə
hsuldar k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
ri sortlar
ı
ndan istifad
ə
edilm
ə
si d
ə
quraql
ı
q v
ə
quru
kül
ə
kl
ə
r
ə
qar
ş
ı
mühüm üsul hesab edilir.
Yeni bitki sortlar
ı
n
ı
n s
ı
naqdan keçirilm
ə
si aqrometeoroloji v
ə
aqroiqlim
şə
raiti n
ə
z
ə
r
ə
al
ı
naraq
rayonla
ş
d
ı
r
ı
lmal
ı
d
ı
r.
23.13. VULKANLAR (q
ə
dim romal
ı
larda «od allah
ı
vulkan
ı
n» ad
ı
ndan)
Yer üz
ə
rind
ə
ba
ş
ver
ə
n vulkan f
ə
aliyy
ə
ti olduqca mür
ə
kk
ə
b fiziki-kimy
ə
vi
proses olub, uzun ill
ə
rdir ki,
ə
traf mühit
ə
öz t
ə
sirini göst
ə
rir. Vulkanizm litosferin – Yerin b
ə
rk qab
ı
ğ
ı
n
ı
n, atmosferin v
ə
okeanlar
ı
n
formala
ş
mas
ı
nda böyük rol oynay
ı
r. On v
ə
yüz milyon ill
ə
r
ə
rzind
ə
iqlimin uzunmüdd
ə
tli d
ə
yi
ş
ilm
ə
l
ə
ri d
ə
mü
ə
yy
ə
n d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
vulkanizml
ə
t
ə
yin edilir.
Vulkan püskürm
ə
l
ə
ri gücü at
ı
lan materiallar
ı
n miqdar
ı
, püskürül
ə
n kütl
ə
nin t
ə
rkibi il
ə
f
ə
rql
ə
nir. Haz
ı
rda
yüzl
ə
rl
ə
f
ə
aliyy
ə
td
ə
olan vulkanlar
olduqca müxt
ə
lif püskürm
ə
l
ə
r nümayi
ş
etdirir v
ə
bu zaman bir neç
ə
yüz
kubmetrd
ə
n kilometrkuba q
ə
d
ə
r v
ə
daha çox madd
ə
l
ə
r at
ı
la bil
ə
r.
Vulkanik püskürm
ə
l
ə
r zaman
ı
Yer qab
ı
ğ
ı
n
ı
n madd
ə
l
ə
rinin intensiv
ş
aquli h
ə
r
ə
k
ə
ti v
ə
enerjinin da
ş
ı
nmas
ı
ba
ş
verir, bu is
ə
d
ə
rinlik kütl
ə
l
ə
rinin s
ə
th
ə
ç
ı
xmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur. Da
ğ
süxurlar
ı
n
ı
n t
ə
rkibind
ə
n, dig
ə
r fiziki-kimy
ə
vi
şə
raitd
ə
n as
ı
l
ı
olaraq vulkanizm rayonlar
ı
nda
vulkanik püskürm
ə
l
ə
r müxt
ə
lif xarakter da
ş
ı
ya bil
ə
r.
Dostları ilə paylaş: