Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12.2. Davaml ı üzvi çirkl ə ndiricil ə r (düç) v ə onlar ı
- 12 birl əş m ə daxildir: arzu olunmayan ə lav ə üzvi m ə hsullar – polixlordibenzodioksinl
| sidikd
ə nikelin miqdar s ə viyy ə si ora yax ı n yerl əşə n Norveçin ə halisind ə kind ə n yüks ə kdir. Rusiya – Norveç layih ə sinin (T.Smith-Siversten et al., 1998) n ə tic ə l ə rin ə gör ə nikelin ə n yüks ə k konsentrasiyas ı Nikel q ə s ə b ə si ə halisinin sidiyind ə a ş kar edilmi ş dir (3,4 mkq/l), bu, atmosfer havas ı n ı n nikell ə çirkl ə nm ə sinin lokal effektini t ə sdiq edir, sonrak ı yerl ə ri Umba (2,7), Zapolyarn ı (2,0) v ə Apat ı t ı (1,9) tutur. 12.2. Davaml ı üzvi çirkl ə ndiricil ə r (düç) v ə onlar ı n insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri Davaml ı üzvi çirkl ə ndiricil ə r (persistent organic pollutants) xlor üzvi birl əş m ə l ə r sinfin ə daxildir. Onun ə sas xüsusiyy ə ti ə traf mühitd ə on v ə yüz ill ə rl ə d ə yi ş ilm ə d ə n qalmas ı qabiliyy ə tidir. Onlar ı n b ə zil ə ri canl ı orqanizml ə rin toxumalar ı nda toplan ı r, h ə m d ə onlar ı n konsentrasiyas ı qida z ə nciri il ə h ə r ə k ə t etdikc ə art ı r. Son zamanlar xlor üzvi çirkl ə ndiricil ə rin öyr ə nilm ə sin ə diqq ə tin artmas ı , onun h ə tta s ə naye istehsal ı v ə insan f ə aliyy ə tinin t ə siri olmayan ə razil ə rd ə (m ə s ə l ə n Arktikada) a ş kar olunmas ı d ı r. Dünyada ə n t ə hlük ə li DÜÇ-in siyah ı s ı na a ş a ğ ı dak ı 12 birl əş m ə daxildir: arzu olunmayan ə lav ə üzvi m ə hsullar – polixlordibenzodioksinl ə r (PXDD) v ə polixlordibenzofuranlar (PXDF), s ə naye m ə hsullar ı polixlorbifenill ə r (PXB) v ə heksaxlorbenzol (HXB), h ə mçinin 8 pestisidl ə r (DDT, aldrin, dieldrin, endrin, xlordan, mikers, toksafen v ə heptaxlor). 2002-ci ild ə dünyan ı n bir çox ölk ə l ə ri DÜÇ üzr ə Stokholm konvensiyas ı n ı t ə sdiq etdil ə r. Konvensiyan ı n t ə r ə fl ə ri mü ə yy ə n m ə qs ə dl ə DÜÇ-nin istehsal ı v ə istifad ə si n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n tullant ı lar ı n azald ı lmas ı v ə ya l əğ v edilm ə si, bu istiqam ə td ə t ə dqiqatlar ı n apar ı lmas ı , bu m ə s ə l ə l ə r il ə c ə miyy ə ti m ə lumatland ı rmaq v ə x ə b ə rdarl ı q etm ə k üzr ə ə sas f ə aliyy ə tl ə rin (i ş l ə rin) yerin ə yetirilm ə si haqq ı nda sazi şə g ə ldil ə r. DÜÇ-l ə rin ə ks ə riyy ə ti kanserogen madd ə l ə rdir (c ə dv ə l 12.5). Onlardan ə n toksikl ə ri dioksin 2, 3, 7, 8, TXDD (tetraxlordibenzo-n dioksin) MA İ R I qrup madd ə l ə r ə aid edilib, onun b ə dxass ə li yeni tör ə m ə l ə r ə m ə l ə g ə tirm ə si tam t ə sdiqini tapm ı ş d ı r. Ekoloji-epidemioloji t ə dqiqatlar göst ə rir ki, DÜÇ politrop t ə sir ə malikdir, aqrar rayonlarda o, pestisidl ə rin t ə siri il ə , s ə naye m ə rk ə zl ə rind ə v ə tikinti yerl ə rind ə is ə – dioksinl ə r v ə PXB-in tullant ı lar ı il ə ə laq ə dard ı r. C ə dv ə l 12.5 176 Dioksinl ə r v ə PXB probleml ə rinin xronologiyas ı İ ll ə r Hadis ə 1 2 1936 Dausidd ə n istifad ə etm ə kl ə odunca ğ ı n konservasiyas ı il ə m əşğ ul olan f ə hl ə l ə r aras ı nda (AB Ş - ı n Missisipi ş tat ı ) kütl ə vi x ə st ə likl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə si 1949 Q ə rbi Vircininin (AB Ş ) Monsanto firmas ı n ı n zavodunda 288 f ə hl ə nin dioksinl ə rl ə z ə d ə l ə nm ə si 1957 AB Ş - ı n c ə nubunda yemin pentaxlorfenolla çirkl ə nm ə si n ə tic ə sind ə milyondan art ı q cüc ə nin m ə hv olmas ı 1968 Yaponiyan ı n YU- Ş O k ə ndind ə 1786 adam ı n «ya ğ » x ə st ə liyin ə tutulmas ı (düyünün PXB il ə çirkl ə nm ə si il ə ə laq ə dar) 1974 Vyetnam qad ı nlar ı n ı n südünd ə TXDD-nin a ş kar olunmas ı 1976 Sevezoda ( İ taliyada) «Hoffman - LaRoche» firmas ı n ı n trix- lorfenol istehsal ı zavodunda faci ə 1979 Tayvan adas ı nda Yu-Çenq vilay ə tind ə düyünün PXB il ə çirkl ə nm ə si il ə ə laq ə dar 2600 adam ı n z ə d ə l ə nm ə si 2001 Stokholmda BMT-nin DÜÇ üzr ə konfrans ı ; «Rusiyada dioksinl ə r» monoqrafiyas ı n ı n n əş ri C ə dv ə l 12.6 DÜÇ-üçn insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na v ə ekosistemin v ə ziyy ə tin ə t ə siri Madd ə T ə sir 1 2 DDT Ya ş ı l yosunlar ı n sintezinin bo ğ ulmas ı ; Heyvanlar ı n reproduktiv funksiyas ı n ı n pozulmas ı ; İ nsan üçün kanserogen ehtimal ı (MA İ R-2V- qrupu); Süd v ə zil ə rind ə x ə rç ə ngin inki ş af ı nda mümkün ola bil ə n faktor. Yüks ə k dozada sinir sistemin ə t ə siri (konvulsin, tremor, ə z ə l ə z ə ifliyi). Endrin, dieldrin, eldrin Heyvanlarda immun sisteminin pozulmas ı ; Sinir sisteminin pozulmas ı , yüks ə k s ə viyy ə d ə qaraciy ə rin funksiyas ı na t ə sir göst ə rir; Reproduktiv funksiya v ə davran ı ş a t ə sir (dieldrin). Xlordan İ nsan üçün kanserogen ehtimal ı (2V MA İ R); yüks ə k konsentrasiyada süd v ə zil ə rind ə ş i ş in ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. Heptaxlor Sinir sisteminin v ə qaraciy ə rin funksiyas ı n ı n pozulmas ı QXB (HXB) İ nsan üçün kanserogen ehtimal ı (MA İ R – 2V - qrupu). İ stehsalatda görün ə n şə raitd ə a ğ qan hüceyr ə l ə rinin funksiyas ı n ı n d ə iy ş m ə si; Yüks ə k dozada görün ə n şə raitd ə qaraciy ə rd ə metabolik x ə st ə liyi a ş kar edilir; Qalxanvari v ə zinin böyüm ə si. Mirkers İ nsan üçün kanserogen ehtimal ı (2V MA İ R qrupu); İ mmun sisteminin bo ğ ulmas ı Toksafen M ə m ə lil ə rd ə reproduktiv funksiyan ı n pozulmas ı ; İ nsan üçün kanserogen ehtimal ı (2V MA İ R) 177 1 2 PXDD v ə PXDF TXDD – insan üçün kanserogen ehtimal ı (1 MA İ R qrupu); Süd v ə zil ə ri, a ğ ciy ə r, m ə d ə , qaraciy ə r v ə öd yollar ı nda x ə rç ə ng riski faktoru, nevroloji effektl ə r (görm ə qabiliyy ə tinin pozulmas ı , nevropatiya v ə b.); reproduktiv sa ğ laml ı ğ a t ə siri, endokrin v ə immun sistemin ə , endometri- oza; az ç ə kili u ş aqlar ı n do ğ ulmas ı , hormonal statusun pozulmas ı , tibbi-genetik pozuntular (xromoson aberrasiyalar ı n (k ə narla ş ma) say ı n ı n yüks ə lm ə si) PXB Heyvanlarda (su samuru, qartal, çay qaranqu ş u, suiti v ə b.) reproduktiv funksiyan ı n pozulmas ı ; İ nsan üçün kanserogen (2A MA İ R qrupu) ehtimal ı , reproduktiv sa ğ laml ı ğ ı n pozulmas ı , u ş aqlar ı n ə s ə b-psixi inki ş af ı na t ə siri; 12.2.1. Dioksinl ə r Atmosfer havas ı na dioksinl ə r/furanlar yanma prosesl ə ri, metallar ı n i ş l ə nm ə si zaman ı , m ə s ə l ə n, aqlomerasiya v ə ə ridilm ə , qurutma, piroliz, krekinq v ə dig ə r texnoloji prosesl ə rin gedi ş ind ə daxil olur. Dioksinl ə rin atmosfer havas ı na daxil olmas ı na a ş a ğ ı dak ı dörd şə raitin birl əş m ə si (uy ğ unlu ğ u) s ə b ə b olur: yüks ə k d ə r ə c ə li (200 0 C-d ə n art ı q) prosesl ə r v ə (v ə ya) tam yanmamas ı , üzvi karbonun, xlorun v ə dioksin/füran t ə rkibli m ə hsullar ı n mövcudlu ğ u. Dioksinl ə r suya ə sas ə n xlordan istifad ə olunan sellüloz-ka ğ ı z v ə kimya s ə nayesinin, dioksinl ə rl ə çirkl ə nmi ş qoruyucu hopduruculardan istifad ə olunan mü ə ssis ə l ə rin, xlorfenol herbisidl ə rd ə n toxuculuqda, d ə ri, oduncaq v ə dig ə r m ə hsullar ı n örtükl ə ri v ə r ə ngl ə nm ə sind ə , yaxud hopdurulmas ı nda istifad ə ed ə n mü ə ssis ə l ə rin tullant ı lar ı ndan daxil olur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|