Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XIV F Ə S İ L ATMOSFER İ N N Ə QL İ
| Ş
üalanma x ə st ə liyi. İ onla ş d ı r ı c ı radiasiyan ı n yerli t ə siri zaman ı ş üalanma dozas ı ndan as ı l ı olaraq müxt ə lif d ə yi ş iklikl ə r ba ş verir. Orqanizm xarici b ə rab ə r ş üaland ı qdan sonra t ə sir dozas ı ndan as ı l ı olaraq ç ə tinlikl ə sezil ə bil ə n ümumi reaksiyadan ba ş lam ı ş ş üalanma x ə st ə liyinin k ə skin formas ı na q ə d ə r z ə d ə l ə n ə bil ə r. 1-10 Qr (100-1000 rad) dozas ı nda b ə rab ə r ş üalanma zaman ı k ə skin ş üalanma x ə st ə liyi inki ş af ed ə r ə k ə sas ə n iliyin (kostn ı y mozq) z ə d ə l ə nm ə si mü ş ahid ə olunur. Onun gedi ş ind ə dörd dövr ayr ı l ı r: ilkin reaksiya (q ı samüdd ə tli); gizli; x ə st ə liyin q ı z ğ ı n dövrü; b ə rpa dövrü. İ lkin reaksiya ad ə t ə n ş üalanma dozas ı 0,2Qr (rad)- ı keçdikd ə mü ş ahid ə olunur. Bu ş üalanmadan d ə rhal sonra ba ş verir, bir saatdan 1-2 sutkaya q ə d ə r davam edir. Bu zaman üçün bir q ə d ə r h ə y ə canlanma v ə ba ş a ğ r ı s ı s ə ciyy ə vidir. Sonra dispepsiya (m ə d ə f ə aliyy ə tinin pozulmas ı ) ba ş lay ı r. Qan t ə r ə fd ə n q ı samüdd ə tli neytrofil leykositoz, limfopeniya mü ş ahid ə edilir. Ş üalanma x ə st ə liyinin ba ş lan ğ ı c dövründ ə ə s ə b sisteminin yüks ə k d ə r ə c ə d ə oyanmas ı , arterial t ə zyiqin v ə ür ə k ritminin d ə yi ş m ə si ba ş verir. Ş üalanman ı n gizli dövründ ə x ə st ə nin v ə ziyy ə ti yax ş ı la ş ı r. Latent (gizli) dövrün müdd ə ti ş üalanma dozas ı ndan as ı l ı olur. Nisb ə t ə n a ş a ğ ı dozalarda (0,25-1Qr-25-100 rad) yüngül funksional reaksiya geni ş klinik şə kil alm ı r, y ə ni x ə st ə liyin üçüncü dövrün ə keçmir v ə x ə st ə lik ilkin reaksiyan ı n sönm ə si il ə m ə hdudla ş ı r. Orta dozalarla (1,5-2,5Qr-150-250 rad) ş ualand ı qda latent dövrü 2-2,5 h ə ft ə davam edir. Yüks ə k dozalarda 3-5Qr (300-500 rad) 3-10 sutkal ı q latent (gizli) dövrd ə qan dövran ı sistemind ə d ə yi ş k ə nlik art ı r: leykositoz leykope- niya il ə ə v ə z olunur, limfopeniya art ı r, sonra is ə trombositopeniya v ə qan sistemind ə dig ə r d ə yi ş iklik ba ş verir. Bütün bunlar radioaktivliy ə h ə ssas orqanlar ı n (ilik v ə limfa aparat ı n ı n) hüceyr ə l ə rinin bilavasit ə z ə d ə l ə nm ə si n ə tic ə sind ə ba ş verir. X ə st ə liyin q ı z ğ ı n dövründ ə x ə st ə nin v ə ziyy ə ti yenid ə n pisl əş ir – ümumi z ə iflik art ı r, b ə d ə nin temperaturu yüks ə lir, qanaxma art ı r, bunun n ə tic ə sind ə d ə rid ə v ə selikli qi ş ada qans ı zma ba ş verir, a ğ ı r v ə ziyy ə tl ə bu hallar ür ə kd ə v ə ilikd ə d ə ba ş ver ə bil ə r. Periferik qanda leykosit v ə trompositl ə rin miqdar ı k ə skin azal ı r. Bir s ı ra endokrin pozuntular v ə sinir sisteminin funksiyas ı pozulur. İ mmunitet k ə skin a ş a ğ ı dü ş ür, bunun n ə tic ə sind ə yoluxucu x ə st ə likl ə r, antoinfeksiya v ə antointoksikasiya asanl ı qla ba ş verir. Klinik v ə ziyy ə t dövrünün müdd ə ti bir neç ə günd ə n 2-3 h ə ft ə y ə kimi davam edir. Ə n a ğ ı r v ə ziyy ə tl ə rd ə x ə st ə liyin g ə rgin vaxt ı nda x ə st ə h ə yat ı n ı d ə yi ş ir. B ə rpa olunma dövrund ə pozulmu ş funksiyalar t ə dric ə n normaya dü ş m ə y ə ba ş lay ı r. B ə d ə nin temperaturu a ş a ğ ı dü ş ür, qanaxma dayan ı r, qan dövran ı funksiyas ı b ə rpa olunur, madd ə l ə r mübadil ə si normaya dü ş ür v ə s. Ə lveri ş li v ə ziyy ə td ə x ə st ə lik tam müalic ə olunur. Qan ı n funksiyas ı tam b ə rpa olunmad ı qda, x ə st ə lik xroniki formaya keç ə bil ə r. Yüks ə k ölüm dozalar ı nda (10 Qr – 1000 rad v ə yüks ə k) ş üalanma zaman ı ölüm yeddinci – onuncu günü ba ş verir. Bu dövrd ə intensiv qusma, sonra is ə qanl ı ishal, b ə d ə nin temperaturunun yüks ə lm ə si, sepsis hadis ə si v ə ş üalanma x ə st ə liyin ə tipik olan qan ı n d ə yi ş m ə si ba ş verir. Daha yüks ə k dozalarda (20-80 Qr) ölüm dördüncü – yeddinci günü ba ş verir. Bu dövr üçün a ğ ı r hemodi- namik pozuntular, damarlar ı n parezi (yüngül iflici), toxumalar ı n parçalanmas ı , ümumi intoksikasiya, hiperazo- temiya s ə ciyy ə vidir. 80 Qr (8000 rad) dozas ı nda ölüm h ə tta ş üalanma zaman ı v ə ya bir neç ə d ə qiq ə d ə n (v ə ya saatdan) sonra ba ş ver ə bil ə r. Buna beyin qab ı ğ ı n ı n hüceyr ə l ə rinin v ə hipotolumusun nüv ə sinin neyronlar ı n ı n m ə hv olmas ı s ə b ə b olur. Ə s ə b (sinir) sisteminin z ə d ə l ə nm ə sind ə ə sas rolu ionla ş d ı r ı c ı radiasiyas ı n ı n bilavasit ə toxumalara t ə siri hesab olunur. Görünür, toxumalarda ə m ə l ə g ə l ə n radiotoksinl ə r mühüm rol oynay ı r. 191 XIV F Ə S İ L ATMOSFER İ N N Ə QL İ YYAT V Ə S Ə NAYE TULLANTILARI İ L Ə Ç İ RKL Ə NM Ə S İ 14.1. Fotokimy ə vi duman (fotokimy ə vi smoq) S ə naye mü ə ssis ə l ə rind ə n v ə ə sas ə n avtomobill ə rd ə n atmosfer ə burax ı lan azot oksidl ə ri, karbon qaz ı , kükürd qaz ı , qur ğ u ş un birl əş m ə l ə ri, toz v ə his havada toplanaraq dumanla birl əş ir, insana v ə bütün canl ı orqanizml ə r ə öldürücü t ə sir göst ə r ə n «fotokimy ə vi duman» v ə ya «smoq» adlanan qar ı ş ı q ə m ə l ə g ə tirir. Smoqun ə sas s ə b ə bi avtomobill ə rin i ş zaman ı buraxd ı qdar ı qazlard ı r. Haz ı rda dünyada daxili yanacaq müh ə rrikli avtomobill ə rd ə il ə rzind ə 2 mlrd. tondan art ı q neft yanaca ğ ı i ş l ə dilir. Avtomobil müh ə rrikl ə ri il ə şə h ə r havas ı na 25%-d ə n art ı q CO 2 , 65% karbohidrogenl ə r v ə 30% azot oksidl ə ri at ı l ı r. Yüngül avtomobill ə r h ə r km-d ə 10 qrama q ə d ə r azot oksidi ay ı r ı r. Smoqun t ə rkibinin ə n t ə hlük ə li birl əş m ə si azot oksidl ə ri say ı l ı r. Azot oksidl ə ri – monooksid NO v ə dioksid NO 2 bütün yanacaq növl ə rinin yand ı r ı lmas ı zaman ı yaran ı r v ə insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na xüsusil ə t ə hlük ə lidir. Atmosfer ə burax ı lan azot oksidl ə ri tullant ı lar ı n ı n ə sas m ə nb ə yi daxili yana- caq müh ə rrikl ə ri, n ə qliyyat, aviasiya, İ ES-l ə r, s ə nayenin metallurgiya v ə dig ə r sah ə l ə ri hesab olunur. Ə g ə r 1967-ci ild ə dünyada h ə r il havaya 53 mln ton azot oksidi ayr ı l ı rd ı sa, 1995-ci ild ə bu r ə q ə m 130 mln ton t əş kil etmi ş dir. İ ki cür smoq ayr ı l ı r: • duman v ə qaz tullant ı lar ı n ı n qar ı ş ı ğ ı olan s ı x duman; • yüks ə k konsentrasiyal ı z ə h ə rli qazlar ı n v ə aerozollar ı n yaratd ı ğ ı örtük. 1930-cu ill ə rd ə n ba ş layaraq AB Ş - ı n Los-Anceles şə h ə ri üz ə rind ə ilin isti vaxtlar ı nda «smoq», y ə ni 70% n ə mliyi olan duman görünm ə y ə ba ş lad ı . Bu hadis ə «fotokimy ə vi duman» adland ı r ı ld ı . Bel ə ki, «smoqun» ə m ə l ə g ə lm ə si üçün gün əş ş üas ı laz ı md ı r. Bu ş üalar avtomobill ə rin havaya buraxd ı ğ ı karbon v ə azot oksidi qar ı ş ı ğ ı ndan mür ə kk ə b fotokimy ə vi çevrilm ə l ə r, madd ə l ə r yarad ı r. Bel ə madd ə l ə r öz z ə h ə rlilik d ə r ə c ə sin ə gör ə atmosferd ə olan dig ə r çirkl ə ndirici madd ə l ə rd ə n d ə f ə l ə rl ə yüks ə k olur. Fotokimy ə vi duman pis qoxuya malik olub görünü ş ü k ə skin a ş a ğ ı sal ı r, adamlar ı n gözl ə ri, burun v ə bo ğ az qi ş alar ı n ı x ə st ə l ə ndirir, bo ğ ulma, a ğ ciy ə r v ə bronx asma x ə st ə liyini k ə skinl əş dirir. Fotokimy ə vi duman bitkil ə ri d ə z ə d ə l ə yir, ə vv ə lc ə yarpaqlar gümü ş ü v ə ya mis r ə ngini al ı r, sonra is ə solur. Fotokimy ə vi dumanlar metallar ı korroziyaya u ğ rad ı r, rezin v ə sintetik r ə ngl ə rin çatlamas ı na s ə b ə b olur, paltar ı korlay ı r, n ə qliyyat ı n i ş in ə maneçilik tör ə dir. S ə h ə r saatlar ı nda havada çoxlu miqdarda i ş l ə nmi ş qazlar toplan ı r, günortaya yax ı n fotokimy ə vi duman ə m ə l ə g ə lir. Günün 2-ci yar ı s ı nda istiliyin artmas ı n ə tic ə sind ə inversiya z ə ifl ə yir, «smoq» yuxary ı a do ğ ru qalx ı r. Haz ı rda dünyan ı n bir s ı ra böyük şə h ə rl ə rind ə – Nyu-York, Çikaqo, Boston, Tokio, Milan v ə ba ş qalar ı nda da fotokimy ə vi duman ə m ə l ə g ə lir. Bu ə sas ə n avtomobill ə rin h ə dd ə n çox olmas ı il ə ba ğ l ı d ı r. M ə s: bütün dünyan ı n yollar ı nda 300 mln-dan art ı q avtomobil h ə r ə k ə t edir. Los-Ancelesin havas ı n ı 3,0 mln, Parisin havas ı n ı 1 mln-a q ə d ə r avtomobil çirkl ə ndirir. Bel ə şə h ə rl ə rd ə avtomobill ə rin buraxd ı ğ ı qazlar ı n d ə r ə c ə si 90%- ə qalx ı r. «Smoq» hadis ə si ac ı n ə tic ə l ə r vermi ş dir. London şə h ə rind ə s ı x dumanlar 1948, 52, 56, 57 v ə 1962-ci ill ə rd ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. 1952-ci il dekabr ı n 5-9 aras ı nda Londonun üz ə rind ə dayanan «smoqdan» 4 mind ə n çox adam ölmü ş dür. İ ngilt ə r ə müt ə x ə ssisl ə ri mü ə yy ə n etmi ş l ə r ki, bu qar ı ş ı ğ ı n t ə rkibiind ə bir neç ə yüz ton tüstü v ə sulfat anhidridi olmu ş dur. Bu s ə b ə bd ə n 1956-c ı ilin yanvar ı nda Nyu-York şə h ə rinin üz ə rind ə 26 saat qalan «smoq» n ə tic ə sind ə 400- ə yax ı n adam z ə h ə rl ə nib ölmü ş dür. Z ə h ə rli qazlar ı n miqdar ı (kükürd anhidridi, azot oksidl ə ri, aldehidl ə r, xlorlu karbohidrogenl ə r) havada adi haldak ı ndan 5-6 d ə f ə çox olmu ş dur. Smoqun ə n z ə r ə rli komponentl ə rind ə n biri d ə ozon say ı l ı r. İ ri şə h ə rl ə rd ə smoq ə m ə l ə g ə l ə n zaman onun t ə bii konsentrasiyas ı (1 ⋅ 10 -8 ) 10 d ə f ə v ə daha çox art ı r. Ozon burada insan ı n a ğ ciy ə rl ə rin ə v ə selikli qi ş alar ı na, h ə mçinin bitki örtüyün ə m ə nfi t ə sir göst ə rir. Fotokimy ə vi duman ı n ə m ə l ə g ə lm ə sinin qar ş ı s ı n ı almaq üçün atmosferin avtomobil n ə qliyyat ı t ə r ə find ə n çirkl ə nm ə sin ə qar ş ı a ş a ğ ı dak ı t ə dbirl ə r h ə yata keçirilir: • Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|