Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Stronsium ( 90 Sr)
- Plutonium ( 239(240) Pu)
- Yod ( 131(129) j)
partlay ı ş ı zaman ı ə m ə l ə g ə lir. Tibbd ə , metal- lurgiyada, k ə nd t ə s ə rrüfat ı nda α - ş üaland ı r ı c ı kimi istifad ə olunur. Haz ı rda az miqdarda xarici mühitin bütün obyektl ə rind ə rast g ə linir. Stronsium ( 90 Sr) – gümü ş ü kalsiumab ə nz ə r metald ı r, oksid qi ş as ı il ə örtülü olur, reaksiyaya pis girir. Mür ə kk ə b Ca – Fe – Al – Sr kompleksl ə ri formala ş d ı qda ekosistemin metabolizmin ə qo ş ulur. Stabil izotopun torpaqda, sümük toxumalar ı nda v ə mühitd ə 3,7·10 -2 %- ə , d ə niz suyunda, ə z ə l ə toxumalar ı nda is ə 7,6·10 -4 %- ə çat ı r. Bioloji funksiyas ı a ş kar olunmay ı b, z ə h ə rli deyil, kalsiumu ə v ə z ed ə bil ə r. Mühitd ə radioaktiv izotopu yoxdur. Plutonium ( 239(240) Pu) – gümü ş ü a ğ metald ı r, b ə rk h ə ll olunmayan oksidl ə r ə m ə l ə g ə tirir. Enerjinin y ı ğ cam (kompakt) m ə nb ə yi v ə nüv ə yanaca ğ ı kimi, nüv ə silahlar ı n ı n istehsal ı nda istifad ə edilir. Plutonium mühitd ə olan nüv ə m ə n şə li radionuklidl ə rin 1%-n ə q ə d ə rini t əş kil edir. Plutoniumun 10%- ə q ə d ə ri suda h ə ll olan formaya keç ə bilir v ə sonrak ı bioloji z ə ncirl ə rd ə miqrasiya edir. Yod ( 131(129) j) – Qara par ı lt ı l ı r ə ngli qeyri metald ı r. Asan sublimasiya olunur (buxara çevrilir). Son m ə lumatlara ə sas ə n 129 j litosferd ə uran ı n öz-özün ə bölünm ə si il ə ə m ə l ə g ə lir. Onun hesablama konsentrasiyas ı 1 q stabil 127 j-a 10 -14 q t əş kil edir. Torpaqda onun miqdar ı (stabil yoda gör ə ) 0,14·10 -4 %, okeanda is ə 0,049·10 -4 188 t əş kil edir. Bioloji aktivdir, qalxanvari v ə zin hormonlar ı n ı n sintezi üçün vacib mikroelement say ı l ı r. Ə sas antropogen izotop 131 j say ı l ı r. O, nüv ə partlay ı ş ı , AES-l ə rin istismar ı (q ə zas ı ), reaktorlar ı n q ə zas ı zaman ı ə m ə l ə g ə lir. Miqrasiyan ı n ekoloji z ə ncirin ə aktiv qo ş ulur. Bel ə likl ə , planetimizin t ə bii mühitin ə , o cüml ə d ə n insan orqanizmin ə radiasiya yükün ə , h ə m bir s ı ra t ə bii faktorlar, h ə m d ə insan populyasiyas ı n ı n f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə h ə yat mühitinin antropogen d ə yi ş m ə si s ə b ə b ola bil ə r. 13.3. Atmosferin texnogen radioaktivliyi v ə ə halinin sa ğ laml ı ğ ı Keç ə n ə srd ə radiasiya, laboratoriya t ə sadüfiliyi faktorundan mühitin qlobal ekoloji faktoruna çevrildi. Radiasiyan ı n t ə bii fondan orqanizm ə art ı q dozalarla t ə siri olduqca müxt ə lif olub, bir çox s ə b ə bl ə rd ə n v ə ilk növb ə d ə ş ualanman ı n dozas ı ndan as ı l ı d ı r (c ə dv ə l 13.1). İ onla ş d ı r ı c ı ş üalanma orqanizm ə h ə m xarici, h ə m d ə daxili ş üalanma m ə nb ə l ə rind ə n t ə sir göst ə rir. Daxili ş üalanmada radioaktiv madd ə l ə r orqanizm ə qida il ə , su il ə , d ə ri örtüyü vasit ə sil ə daxil olur. Xarici v ə daxili ş üalanma birlikd ə d ə t ə sir göst ə r ə bil ə r. Müxt ə lif növ ionla ş d ı r ı c ı radiasiyan ı n z ə d ə l ə ndirici t ə siri onlar ı n keçiricilik (yay ı lma) qabiliyy ə tind ə n, n ə tic ə d ə toxumalarda ionla ş man ı n s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı d ı r. Ş üan ı n keçm ə yolu n ə q ə d ə r q ı sa olarsa, ionla ş man ı n s ı xl ı ğ ı çox olar v ə onun z ə d ə l ə ndirici t ə siri d ə güclü olar. İ onla ş d ı r ı c ı ş üalanmaya orqanizmin reaksiyas ı udulmu ş dozan ı n miqdar ı ndan as ı l ı d ı r, bu S İ sistemind ə qreya (Qr) il ə , sistemd ə n k ə nar is ə radla ifad ə olunur. İ onla ş d ı r ı c ı ş üalanman ı n canl ı orqanizml ə rd ə olan madd ə l ə rl ə qar ş ı l ı ql ı t ə siri spesifik bioloji t ə sir ə çevrilir, bu is ə orqanizmin z ə d ə l ə nm ə si il ə n ə tic ə l ə nir. Bu prosesd ə z ə d ə l ə ndirici t ə siri şə rti olaraq üç m ə rh ə l ə y ə ay ı rmaq olar: a) ionla ş d ı r ı c ı ş üalanman ı n ilkin t ə siri; b) radiasiyan ı n hüceyr ə l ə r ə t ə siri; c) radiasiyan ı n bütün orqanizm ə t ə siri. Bu t ə sirin ilkin h ə lq ə si – molekullar ı n oyanmas ı v ə ionla ş mas ı olub, bunun n ə tic ə sind ə s ə rb ə st radikallar ( ş üalanman ı n bilavasit ə t ə siri) v ə ya suyun kimy ə vi çevrilm ə si (radioliz) ba ş lay ı r, onun m ə hsullar ı is ə (radikal OH -1 , hidrogen peroksid – H 2 O 2 v ə b.) bioloji sistemin molekullar ı il ə kimy ə vi reaksiyaya girir ( şə kil 13.1). 189 Şə kil 13.1. Ş üalanman ı n dozas ı ndan as ı l ı olaraq radiasiya miqdar ı v ə variantlar ı n ı n insan orqanizmin ə t ə siri İ onizasiyan ı n ilkin prosesl ə ri canl ı hüceyr ə l ə rd ə böyük pozuntular yaratm ı r. Ş üalanman ı n z ə d ə l ə yici t ə siri, görünür ikinci (t ə krar) reaksiyas ı il ə ba ğ l ı d ı r, bu zaman mür ə kk ə b üzvi molekullar aras ı nda, m ə s ə l ə n, zülallarda SH qrupu, DHK- ı n azotlu ə saslar ı nda xromofor qrupu, lipidl ə rd ə doymam ı ş ə laq ə l ə r v ə s. ə laq ə l ə r pozulur. Hüceyr ə l ə rin radiasiyadan z ə d ə l ə nm ə si hüceyr ə orqanelinin ultrastrukturu pozulur v ə onunla ba ğ l ı olan madd ə l ə r mübadil ə si d ə yi ş ir. Bundan ba ş qa, ionla ş d ı r ı c ı radiasiya orqanizmin toxumalar ı nda kompleks toksiki m ə hsullar ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur, bu is ə radiotoksin adlanan ş üa effektini gücl ə ndirir. Onlar ı n aras ı nda lipidl ə rin oksidl əş m ə m ə hsullar ı – peroksidl ə r, epoksidl ə r, aldehidl ə r v ə ketonlar daha aktiv olur. Ş üalanmadan d ə rhal sonra lipid radiotoksinl ə ri dig ə r bioloji aktiv madd ə l ə rin – xion, xolin v ə histaminin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə 190 t ə kan verir v ə zülallar ı n parçalanmas ı n ı gücl ə ndirir. Üzvl ə r v ə toxumalar ı n z ə d ə l ə nm ə si morfoloji ə lam ə tl ə rin ə gör ə azalma s ı ras ı üzr ə a ş a ğ ı dak ı kimi yerl əş ir: limfoid üzvl ə r (limfatik bu ğ um, dalaq, zob v ə zil ə ri, dig ə r orqanlar ı n limfatik toxumalar ı ), ilik, toxumlar, yurumtac ı qlar, sümükl ə r, q ı ğ ı rdaqlar. Parenximatoz orqanlar – qaraciy ə r, böyr ə kl ə r, a ğ ciy ə rl ə r, tüpürc ə k v ə zil ə ri radioaktivliy ə qar ş ı yüks ə k davaml ı olurlar. İ onla ş d ı r ı c ı ş üalanman ı n yüks ə k dozalarda hüceyr ə l ə r ə z ə d ə l ə ndirici t ə siri ölüml ə n ə tic ə l ə nir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|