Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Şə
kil 14.1. Tur ş ya ğ ı ş lar ı n ba ş verm ə si s ə b ə bl ə ri v ə z ə r ə rli t ə siri Tur ş ya ğ ı ş lar v ə su hövz ə l ə ri . Ə ks ə riyy ə t çay v ə göll ə rd ə suyun tur ş ulu ğ u (pH) t ə bii halda 6 … 8 t əş kil edir. Tur ş ya ğ ı ş lar ı n su hövz ə l ə rin ə (çay, göl, su anbar ı ) dü ş m ə si prosesi bir çox m ə rh ə l ə l ə r keçir, onlar ı n h ə r birind ə pH azala v ə arta bil ə r. Bütün canl ı lar pH- ı n d ə yi ş m ə sin ə h ə ssasd ı r. Odur ki, su hövz ə l ə rind ə tur ş ulu ğ un artmas ı bal ı q t ə s ə rrüfat ı na dözülm ə z ziyan vurur. Tur ş ya ğ ı ş lardan xüsusil ə Kanada, Norveç, İ sveç, Finlandiya, AB Ş - ı n göll ə rind ə bioloji tarazl ı q pozulmu ş dur. Bel ə ki, İ sveçd ə bal ı q yeti ş diril ə n 15000 göl tur ş ya ğ ı ş lar ı n m ə nfi t ə sirin ə m ə ruz qalm ı ş d ı r, onlardan 4 min göld ə canl ı h ə yat ə lam ə ti tamamil ə itmi ş dir, Kanadada 14000 göld ə tur ş uluq yüks ə kdir, onlardan 4 mini «ölüdür», Norveçin c ə nub hiss ə sind ə göll ə rin 80%-i ya «ölüdür», ya da kritik v ə ziyy ə td ə dir, burada t ə dqiq olunan 5000 göld ə n 1750-d ə bal ı q yoxa ç ı xm ı ş d ı r (Potapov, 2004), Kareliyan ı n göll ə rind ə q ı z ı lbal ı q v ə alabal ı ğ ı n ehtyiat ı k ə skin azalm ı ş d ı r. İ taliya, İ sveçr ə , Fransa kimi dövl ə tl ə rin alp (da ğ ) göll ə rinin çoxunda canl ı al ə m m ə hv edilmi ş dir. Göl ekosisteml ə rind ə suyun tur ş ulu ğ unun (pH) yüks ə lm ə si yaln ı z bal ı q populyasiyalar ı n ı deyil, h ə mçinin dig ə r hidrobiontlar ı da deqradasiyaya u ğ rad ı r. İ sveç aliml ə rinin t ə dqiqatlar ı na ə sas ə n pH=6 olduqda x ə rç ə ngkimil ə r, ilbizl ə r, molyusklar; pH=5,9 olduqda q ı z ı lbal ı q, çömç ə bal ı ğ ı , alabal ı q; pH=5,8-d ə tur ş uluq çirkl ə nm ə sin ə h ə ssas h əşə ratlar, fito v ə zooplanktonlar; pH=5,6 olduqda – xarius (bal ı q) v ə alabal ı q; pH=5,1 olduqda durna bal ı ğ ı v ə xan ı baluq; pH=4,5-d ə ş imal q ı z ı lbal ı ğ ı v ə angvil m ə hv olur. pH- ı n sonrak ı azalmas ı tur ş uluq çirkl ə nm ə sin ə rezistent (davaml ı ) h əşə ratlar v ə b ə zi nadir fito v ə zooplanktonlar qal ı r. Tur ş göll ə rd ə a ğ mam ı r ı n güclü inki ş af ı mü ş ahid ə olunur, bu is ə h ə min su hövz ə sinin bioloji ölü olmas ı n ı göst ə rir. Bel ə likl ə , pH < 6,5 olduqda neqativ n ə tic ə özünü göst ə rir, pH < 5 olduqda is ə «normal» h ə yat formalar ı dayan ı r. Tur ş ya ğ ı ş lar v ə me şə . Tur ş ya ğ ı ş lar me şə , ba ğ , parklara böyük ziyan yetirir. Tur ş mühit ə malik olan me şə torpa ğ ı v ə bataql ı qlara dü şə n tur ş ya ğ ı ş lar tur ş uluq d ə r ə c ə sini bir q ə d ə r d ə yüks ə ldir v ə canl ı al ə mi pozur. Qeyd ed ə k ki, iyn ə yarpaql ı a ğ ac cinsl ə ri tur ş ya ğ ı ş lara daha çox h ə ssasd ı r. Bu s ə b ə bd ə n dünyan ı n müxt ə lif regionlar ı nda 31 mln. ha me şə m ə hv olur. Bel ə ki, Almaniyan ı n ə razisind ə tur ş ulu ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n küknar me şə l ə rinin dem ə k olar ki, üçd ə biri z ə d ə l ə nmi ş dir. Almaniya il ə Çexiyan ı n s ə rh ə d hiss ə sind ə bu s ə b ə bd ə n xeyli me şə sah ə si s ı radan ç ı xm ı ş d ı r. Almaniyan ı n me şə li Bavariya v ə Baden vilay ə tl ə rind ə me şə ə razil ə rinin yar ı ya q ə d ə ri tur ş ya ğ ı ş lardan ziyan ç ə kmi ş l ə r. 1980-ci ild ə a ğş am me şə l ə rinin 60%-i sa ğ lam idi. İ ki ild ə n sonra onlar ı n 98%-i m ə hv olmu ş v ə ya m ə hv olmaq t ə hlük ə si alt ı ndad ı r. Kanadada 300 ya ş l ı balzam küknar ı a ğ aclar ı tur ş ulu ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n s ı radan ç ı xm ı ş d ı r. Tur ş ya ğ ı ş lar ş imali Appalaçda ( ş imali Amerikada da ğ silsil ə si) q ı rm ı z ı küknardan ibar ə t da ğ 194 me şə l ə rinin v ə ziyy ə tinin pisl əş m ə sin ə v ə m ə hvin ə s ə b ə b olmu ş dur. Avropan ı n ş imal ı nda tur ş ulu ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n me şə l ə rin 50%-i ziyan ç ə kmi ş dir. Tur ş ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n torpaqda alüminiumun h ə r ə k ə ti sür ə tl ə nir, bu is ə bitkini qidaland ı ran x ı rda kökl ə r üçün z ə h ə rli say ı l ı r v ə onlar ı n 50%- ə q ə d ə ri m ə hv olur, a ğ aclar ı n yarpaqlar ı v ə iyn ə l ə ri quruyub tökülür, cavan tumurcuqlar ş ü şə kimi kövr ə k olub q ı r ı l ı r. A ğ aclar x ə st ə lik v ə z ə r ə rvericil ə rin t ə sirin ə qar ş ı davams ı z olur. Tur ş ya ğ ı ş lar n ə tic ə sind ə me şə l ə r deqradasiyaya u ğ rad ı qda v ə ya quruduqda oradak ı v ə h ş i heyvanlar da did ə rgin dü ş ür v ə ya m ə hv olurlar. Me şə ekosistemi da ğ ı ld ı qda eroziya prosesi ba ş verir, su hövz ə l ə ri zibill ə nir, su ehtiyat ı tük ə nir. Ə n az ı onu da gözl ə m ə k olar ki, m ə hv olmu ş (qurumu ş ) a ğ aclar asidofil növl ə rl ə (y ə ni tur ş uluq sev ə n) ə v ə z oluna bil ə r. Bel ə növl ə rin t ə rkibi m ə hdud olub, ə ks ə riyy ə ti – mam ı rlar, q ı j ı lar v ə dig ə r alçaqboylu bitkil ə rd ə n ibar ə tdir, bel ə sah ə l ə r iqtisadi bax ı mdan, h ə tta mal-qara otar ı lmas ı üçün d ə az qiym ə tli hesab olunur. Tur ş ya ğ ı ş lar v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı . Mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin böyüm ə v ə yeti ş m ə sinin ya ğ ı nt ı lar ı n tur ş ulu ğ undan as ı l ı l ı ğ ı n ı bitkil ə rin fiziologiyas ı , mikroorqanizml ə rin inki ş af ı v ə bir s ı ra faktorlar ı n qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri t ə sdiq edir. Odur ki, tur ş ya ğ ı ş lar ı n k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı na v ə m ə hsulun keyfiyy ə tin ə t ə sirini göst ə r ə n bütün komponentl ə rin k ə miyy ə t uçotu apar ı lmal ı d ı r. Tur ş ya ğ ı ş lar torpa ğ ı n fiziki-kimy ə vi xass ə l ə rini d ə yi ş ir, münbitliyini azald ı r, canl ı al ə min fizioloji inki ş af ı n ı pozur, bitki örtüyünü deqradasiyaya u ğ rad ı r, k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı a ş a ğ ı sal ı r. Torpa ğ ı n tur ş ulu ğ u (pH) 3- ə endikd ə praktiki olaraq b ə hr ə siz olur. Ə n çox tayqa zonas ı n ı n torpaqlar ı tur ş ula ş ma ğ a m ə ruz qal ı r. Bir çox heyvan v ə bitkil ə r yüks ə k tur ş torpaqlarda m ə skunla ş a bilmir. Tur ş ulu ya ğ ı ş lar s ə th sular ı n ı v ə torpa ğ ı n üst horizontlar ı n ı tur ş ula ş d ı rmaqla yana ş ı , h ə m d ə a ş a ğ ı en ə n su ax ı n ı il ə bütün torpaq profili boyu yay ı l ı r v ə qrunt sular ı n ı n da xeyli tur ş ula ş mas ı na s ə b ə b olur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|