Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tur
ş ya ğ ı ş lar v ə materiallar ( əş yalar) Tur ş ya ğ ı ş lar ı n ə n n ə z ə ri c ə lb ed ə n n ə tic ə l ə rind ə n biri arxitektur (memarl ı q) binalar ı n v ə inc ə s ə n ə t ə s ə rl ə rinin da ğ ı lmas ı d ı r, bura ə h ə ng da ş ı ndan v ə ya m ə rm ə rd ə n haz ı rlanm ı ş tarixi qiym ə t ə malik olan emallar, m ə mulatlar daxildir. Tur ş u il ə ə h ə ng da ş ı aras ı nda qar ş ı l ı ql ı ə laq ə olduqca tez a ş ı nma ğ a v ə eroziyaya s ə b ə b olur. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, yüz v ə h ə tta min ill ə rd ə n b ə ri cüzi d ə yi ş ilmi ş abid ə l ə r v ə binalar indi tur ş ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n ovulub da ğ ı l ı r. Yunan ı stan v ə İ taliyada antik abid ə l ə rin saxlanmas ı ciddi problem ə çevrilmi ş dir. Bu, ekosistemin buferlik tutumunun azalmas ı na bir i ş ar ə dir. Müt ə x ə ssisl ə r alüminiumun v ə dig ə r z ə h ə rli madd ə l ə rin, o cüml ə d ə n qur ğ u ş unun tur ş ulu ya ğ ı ş larla h ə ll olmas ı ndan da son d ə r ə c ə narahatl ı q keçirirl ə r, bel ə ki, tur ş ya ğ ı ş lar s ə th v ə qrunt sular ı n ı n çirkl ə nm ə sin ə g ə tirib ç ı xara bil ə r. Tur ş ya ğ ı ş lar ı n bir s ı ra konstruktiv materiallara t ə siri ilb ə il daha ayd ı n görünür. Amerika m ə tbuat ı n ı n m ə lumat ı na gör ə tur ş ulu ya ğ ı ş lar ı n t ə sirind ə n metallar sür ə tl ə korroziyaya u ğ ramas ı il ə ə laq ə dar AB Ş -da t ə yyar ə l ə rin v ə körpül ə rin da ğ ı lmas ı na s ə b ə b olur. Ə sas z ə d ə l ə yici inqrediyentl ə r hidrogen kationu, kükürd-2- oksid, azot oksidl ə ri, h ə mçinin ozon, formaldehid v ə hidrogen peroksidi say ı l ı r. Materiallar ı n da ğ ı lma intensiv- liyi onun m ə sam ə liyind ə n as ı l ı d ı r, bel ə ki, xüsusi s ə th yüks ə k olduqca onun sorbsiya qabiliyy ə ti d ə art ı q olur; tikintinin konstruktiv xüsusiyy ə tind ə n as ı l ı olaraq s ə thind ə müxt ə lif oyuqlar olduqda onlar tur ş ulu ya ğ ı ş lar ı n toplay ı c ı s ı v ə zif ə sini görür; istismar şə raitind ə n: kül ə yin sür ə ti, temperatur, rütub ə tlik v ə s. as ı l ı olaraq h ə yatda üç qrup materiala daha çox diqq ə t yetirilir: metallardan – paslanmayan polad v ə sinkl ə nmi ş d ə mirl ə r ə ; tikinti materiallar ı ndan –binalar ı n xarici konstruksiyas ı material ı na v ə qoruyucu materiallara – boya, lak v ə s ə th örtüyü polimerl ə r ə . Ya ğ ı nt ı v ə qazlar ı n t ə siri zaman ı onlar ı n z ə d ə l ə yici t ə siri metallar ı n i ş tirak ı il ə katalitik reaksiyan ı n intensivliyi, h ə mçinin sinergizmd ə n, y ə ni bir madd ə nin (material ı n) dig ə rin ə t ə sirini gücl ə ndirm ə qabiliyy ə tind ə n as ı l ı d ı r, bu zaman çox vaxt b ə rab ə r korroziya mü ş ahid ə olunur. Avropa parlamentinin m ə lumat ı na gör ə tur ş ya ğ ı nt ı lar ı n tör ə tdiyi iqtisadi ziyan ümumi milli m ə hsulun 4%- ni t əş kil edir. Tur ş ulu ya ğ ı ş larla uzunmüdd ə tli pesrpektivd ə mübariz ə strategiyas ı n ı seçdikd ə bunu n ə z ə r ə almaq laz ı md ı r. Tur ş ya ğ ı ş lar ı n ekoloji problemini h ə ll etm ə k üçün a ş a ğ ı dak ı t ə dbirl ə rin h ə yata keçirilm ə si vacibdir: - kükürd v ə azot oksidl ə rin tullant ı lar ı , ilk növb ə d ə kükürd qaz ı n ı n burax ı lmas ı k ə skin azald ı lmal ı d ı r, bel ə ki, sulfat tur ş usu v ə onun duzlar ı tur ş ulu ya ğ ı ş ı n yaranmas ı n ı n 70-80%-ni t əş kil edir. - yeni texnologiya t ə tbiq ed ə r ə k: a) yanaca ğ a q ə na ə t etm ə k; b) yanacaqdan kükürdü k ə narla ş d ı rmaq; v) tüstü bacas ı ndan ç ı xan kükürd v ə azot oksidini tutmaq (200- ə yax ı n bel ə texnologiya m ə lumdur) üzr ə t ə dbirl ə r h ə yata keçirilm ə lidir. - tur ş ya ğ ı ş lar problemi qlobal problem oldu ğ u üçün bu istiqam ə td ə beyn ə lxalq ə m ə kda ş l ı q apar ı l ı r. Buna 195 1983-cü ild ə qüvv ə y ə min ə n Avropa Konvensiyas ı n ı n protokolu misal ola bil ə r. 14.3. Ozon t ə b ə q ə sinin da ğ ı lmas ı Son onillikl ə rd ə ozon qat ı n ı n taleyi aliml ə ri v ə dünya ictimaiyy ə tini narahat edir. Ozon oksigenin izotopu (O 3 ) olub güclü oksidl əş dirici xass ə y ə malikdir. Ozona atmosferd ə yer s ə thind ə v ə 80 km yüks ə kliy ə q ə d ə r rast g ə linir, lakin onun maksimal konsentrasiyas ı orta enlikl ə rd ə 20 .. 24 km, tropikl ə rd ə 24-27 km yüks ə klikd ə yerl əş ir, yüks ə k enlikl ə rd ə is ə 13 … 15 km- ə q ə d ə r enir. Ozonun çox hiss ə si strotosferd ə yerl əş ir, troposferd ə is ə ozonun miqdar ı azd ı r v ə o, mövsüm üzr ə d ə yi ş ir, h ə m d ə havan ı n çirkl ə nm ə d ə r ə c ə sind ə n as ı l ı d ı r. Troposfer ozonu atmosferd ə elektrik v ə ş im şə k çaxmas ı n ə tic ə sind ə yaran ı r. Troposfer ozonu h ə m d ə gün əş radiasiyas ı n ı n antropogen qar ı ş ı qlara t ə siri n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lir, havada olan azot oksidi v ə CO 2 -ni avtomobill ə r yarad ı r. Bu zaman ozon, fotokimy ə vi smoqun ba ş komponenti say ı l ı r. Ə g ə r troposfer ozonunun azalmas ı xeyirlidirs ə , strotosfer ozonunun azalmas ı ekoloji f ə lak ə tl ə r ə g ə tirib ç ı xara bil ə r. Biosferd ə ba ş ver ə n ekoloji t ə zadlardan biri d ə Yer kür ə sind ə canl ı al ə mi gün əş in da ğ ı d ı c ı ultrab ə növ şə yi ş üalar ı ndan qoruyan strotosfer ozonu t ə b ə q ə sinin nazilm ə si , c ə nub v ə ş imal qütbl ə rind ə is ə tez- tez de ş ilm ə sidir . Öz h ə cmin ə gör ə Yerin atmosfer havas ı n ı n t ə xmin ə n yüz mind ə bir hiss ə sin ə b ə rab ə r olan ozon t ə b ə q ə si z ə rif v ə nazikdir. Normal t ə zyiq v ə temperatur şə raitind ə (t ə zyiq 760 mm civ ə st. v ə temperatur 0 0 C) atmosferd ə ki ozonu bir yer ə toplamaq mümkün olarsa, onda ozon t ə b ə q ə sinin qal ı nl ı ğ ı 3 mm-d ə n art ı q olmaz. M ə hz ozon t ə b ə q ə si Gün əş in q ı sadal ğ al ı ultrab ə növ şə yi ş üalar ı n ı udaraq Yer üz ə rind ə bütün canl ı lar ı qo- ruyur v ə istilik rejimini, h ə mçinin atmosferin dinamikas ı n ı t ə yin edir. Ultrab ə növ şə yi (UB) ş ualanma dal ğ as ı n ı n uzunlu ğ u 1 … 400 nm olan elektromaqnit ş üalar ı d ı r. Müxt ə lif uzunluqda olan UB – ş üalanmas ı insan ı n aktivliyin ə eyni cür t ə sir etm ə diyi üçün göst ə ril ə n diapazon 3 sah ə y ə bölünür: UB – A – dal ğ an ı n uzunlu ğ u 315 …. 400 nm, UB – B -280 … 315 nm, UB – C- 1 …. 280 nm. Uzundal ğ al ı ş üalanma UB - A - insan orqanizmin ə z ə if bioloji t ə siril ə s ə ciyy ə l ə nir. Ortadal ğ al ı ş üalanma UB – B – d ə ri örtüyün ə güclü t ə sir göst ə rir v ə raxit ə qar ş ı t ə sir ə malikdir, bu zaman dal ğ an ı n uzunlu ğ u 297 nm olduqda ş üalanma maksimum effekt verir. Q ı sadal ğ al ı ş üalanma UB – C – zülal toxumalar ı na, göz toruna olduqca m ə nfi t ə sir göst ə rir, qan telcikl ə rini da ğ ı d ı r, x ə rç ə ng x ə st ə likl ə rinin artmas ı na, ekvator zonas ı nda planktonlar ı n m ə hvi n ə tic ə sind ə okean ı n biogenezisinin da ğ ı lmas ı na, el ə c ə d ə insan v ə heyvanlar ı n immun sisteminin z ə ifl ə m ə si n ə tic ə sind ə müxt ə lif x ə st ə likl ə rin yaranmas ı na g ə tirib ç ı xar ı r. ÜST-nin m ə lumat ı na ə sas ə n atmosferd ə ozonun miqdar ı n ı n 1% azalmas ı insanlarda d ə ri x ə rç ə ngi x ə st ə liyini 6% art ı r ı r. Ozon qat ı n ı n da ğ ı lma sür ə ti bel ə davam ed ə rs ə , XXI ə srin ortalar ı nda d ə ri x ə rç ə ngi x ə st ə liyi hadis ə si ild ə on milyonlara çatacaqd ı r. Bununla yana ş ı , ultrab ə növ şə yi ş üalanman ı n intensivliyinin artmas ı n ə tic ə sind ə bir çox k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı a ş a ğ ı dü ş ür (onlarda madd ə l ə r mübadil ə sinin pozulmas ı v ə mikroorqanizml ə rin – mutantlar ı n t ə siri say ə sind ə ), okeanda fitoplanktonun m ə hvin ə , karbon qaz ı n ı n v ə oksigenin qlobal balans ı n ı n pozulmas ı na v ə onunla mü ş ayi ə t olunan bütün neqativ n ə tic ə l ə r ə s ə b ə b olur. Uzun ill ə rd ə n b ə ridir ki, ozon t ə b ə q ə sind ə ozonun miqdar ı n ı n lokal azalmas ı – ozon de ş ikl ə ri (bacalar ı ) mü ş ahid ə olunur. Ozon bacalar ı dedikd ə ozonosferd ə t ə bii v ə antropogen faktorlar ı n t ə siri il ə ozonun konsentrasiyas ı xeyli azalan (50%- ə q ə d ə r) sah ə l ə r ba ş a dü ş ülür. Bel ə böyük sah ə li bacalar müxt ə lif ə razil ə r üz ə rind ə b ə z ə n bir neç ə gün v ə ya h ə ft ə l ə r as ı l ı halda qal ı r v ə bel ə hallar getdikc ə art ı r. T ə dqiqatlar göst ə rmi ş dir ki, ozon qat ı n ı a ş ı layan, da ğ ı dan s ə b ə bl ə r ə sas ə n atmosferi çirkl ə ndir ə n madd ə l ə rdir. Bunlardan ə n qorxulusu xlor-flüor üzvi birl əş m ə l ə ri (freonlar) hesab edilir. Xlor-flüor üzvi madd ə l ə ri, y ə ni xlorflüorkarbon (XFK) birl əş m ə l ə ri süni yolla çox asan sintez olunur v ə s ə nayenin bir s ı ra sah ə l ə rind ə , o cüml ə d ə n m ə i şə td ə d ə geni ş istifad ə edilir. Bel ə ki, soyuducularda, kondisionerl ə rd ə , laklar ı n, r ə ng boyalar ı n ı n, müxt ə lif infektisidl ə rin (cücül ə r ə qar ş ı i ş l ə dil ə n pestisidl ə r) v ə s. aerozol qabla ş malar ı nda m ə hz freonlardan istifad ə olunur. Ə slind ə freonlar inert (t ə sirsiz) birl əş m ə l ə r ə aid oldu ğ una gör ə fauna – flora üçün z ə r ə rsiz say ı l ı r v ə insan orqanizmin ə ziyan (x ə t ə r) g ə tirmir. Lakin xarici mühitin yer s ə thin ə yax ı n sah ə sind ə k ə nar t ə sirl ə r ə qar ş ı davaml ı v ə uzunömürlü olduqlar ı üçün gec-tez hava c ə r ə yan ı il ə atmosferd ə toplan ı r. Bel ə likl ə , yer s ə thind ə bir çox t ə sirl ə r ə m ə ruz qalan xlor-flüor üzvi birl əş m ə l ə ri atmosferin ozonla z ə ngin qat ı nda ultrab ə növ şə yi ş üalara qar ş ı tab g ə tirm ə yib asanl ı qla parçalan ı r. Strotosferd ə s ə rb ə stl əşə n bir xlor v ə ya bir brom molekulunun h ə r biri on min ozon molekulunu tam m ə hv etm ə y ə qadirdir. M ə lumdur ki, ilin müxt ə lif f ə sill ə rind ə qütbl ə r ə do ğ ru ə s ə n kül ə kl ə rin say ə sind ə XFK, haloidkarbohidrogen v ə dig ə r ozonda ğ ı d ı c ı madd ə l ə r ozonun da ğ ı lmas ı na daha çox şə rait yaranan sah ə l ə r ə çat ı r. Bel ə ki, Ş imal v ə C ə nub qütbl ə rind ə , y ə ni Arktika v ə Antarktida üz ə rind ə mövsümi olaraq strotosfer 196 dumanlar ı mövcudlu ğ u şə raitind ə v ə Gün əş ş üalanmas ı n ə tic ə sind ə h ə min madd ə l ə r parçalanaraq ozonu da ğ ı d ı rlar. T ə xmin ə n 1970-ci ill ə rd ə n ba ş layaraq strotosfer ozonunun miqdar ı n ı n qlobal azalmas ı mü ş ahid ə olunur. Antarktikan ı n b ə zi rayonlar ı üz ə rind ə sentyabr-oktyabr aylar ı nda ozonun ümumi miqdar ı t ə xmin ə n 60% azal ı r. H ə r iki yar ı mkür ə nin orta en dari ə l ə rind ə azalma on il ə rzind ə 4-5% t əş kil edir. Antarktika üz ə rind ə ozon t ə b ə q ə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n «de ş iyin» ölçül ə ri son ild ə Afrika qit ə sinin sah ə sin ə müvafiq olmu ş dur. Arktika üz ə rind ə d ə ozonun ümumi miqdar ı n ı n azalmas ı öz m ə nfi t ə sirini göst ə rir. 1990-c ı ill ə rd ə strotosferd ə xüsusi proqram ə sas ı nda v ə müasir cihazlar ı n (xüsusil ə peykl ə r, ozonometr v ə s.) köm ə yil ə yerin ə yetiril ə n t ə dqiqatlara gör ə ozonun ixtisar olunmas ı t ə kc ə Arktika v ə Antarktidaya aid olmay ı b, h ə mçinin «kiçik ozon bacalar ı » bütün qit ə l ə rd ə mü ş ahid ə edilir. Bel ə ki, süni peykl ə rin «ç ə kdikl ə ri» x ə rit ə l ə rd ə sah ə si orta hesabla 3000 km diametr ə b ə rab ə r olan kiçik bacalar ı n ekvator boyu v ə orta en dair ə l ə rin s ə malar ı na xas olmas ı d ə qiq göst ə rilmi ş dir. Bu faktdan sonra Avstraliya v ə Yeni Zelandiya üz ə rind ə ozonun t ə dric ə n v ə arams ı z azalmas ı daha çox narahatl ı q do ğ urur. Yerin ozon t ə b ə q ə sinin da ğ ı lmas ı insanlara v ə t ə bi ə t ə f ə lak ə tli neqativ t ə sir göst ə rir. Bel ə ki, ozon bacalar ı ndan dü şə n gün əş rentgen v ə ultrab ə növ şə yi ş üalar görün ə n spektr ş üalar ı n ı n enerjisind ə n 50-100 d ə f ə yüks ə k olur. Bu is ə me şə yan ğ ı nlar ı n ı n say ı n ı art ı r ı r. Bu s ə b ə bd ə n 1996-c ı ild ə Rusiyada 2 mln ha, Avstraliya, Ş imali v ə C ə nubi Amerika, Afrika, Avropa v ə C ə nubi- şə rqi Asiyada da geni ş me şə sah ə l ə ri yanm ı ş d ı r. 1997-ci ild ə İ ndoneziyada ba ş ver ə n me şə yan ğ ı n ı 5 ay davam ed ə r ə k onun tüstü-duman ı t ə k İ ndoneziyan ı deyil, h ə m d ə Kiçik Asiyan ı , Sinqapurun s ə mas ı n ı örtmü ş , h ə tta C ə nubi Çin d ə nizin ə q ə d ə r çatm ı ş d ı r. İ nsanlar tüstüd ə n bo ğ ulmu ş du. T ə crüb ə l ə rl ə sübut olunmu ş dur ki, ba ş qa madd ə l ə r ə nisb ə t ə n xlor-flüor üzvi birl əş m ə l ə r ozonu 450-600 d ə f ə çox da ğ ı d ı r. Strotosferd ə ozonun azalmas ı t ə kc ə freonlarla ə laq ə dar deyildir. AB Ş geofizikl ə ri sübut etmi ş l ə r ki, atmosferd ə ild ə artan azot, kükürd, karbon oksidl ə ri v ə b. madd ə l ə r d ə ozona m ə nfi t ə sir göst ə rir. Göründüyü kimi, ozonu azaldan s ə b ə bl ə r çox c ə h ə tlidir. Yer kür ə si il ə Gün əş sistemi aras ı nda t ə nziml ə n ə n maqnetizm tarazl ı ğ ı n ı n pozulmas ı , reaktiv t ə yyar ə l ə r, kosmosa burax ı lan minl ə rl ə peyk v ə qur ğ ularda ş ı yan n ə h ə ng raketl ə r, nüv ə s ı naqlar ı , ild ə milyon hektarlarla t ə bii ozonator hesab edil ə n me şə l ə rin q ı r ı lmas ı v ə yan ğ ı n ı n ə tic ə sind ə yox olmas ı v ə s. atmosferd ə hidroksil birl əş m ə l ə rin artmas ı na s ə b ə b olur, n ə tic ə d ə atmosfe- rin strotosfer qatlar ı nda qazlar ı n bir-biin ə nisb ə ti pozulur. Mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, ozon qat ı n ı n da ğ ı lmas ı na yüks ə ks ə sli uçan cihazlar, t ə yyar ə l ə r v ə çoxsayl ı kosmik aparatlar ı n uçu ş lar ı n ı n intensivl əş m ə si d ə s ə b ə b olur. NASA-n ı n m ə lumat ı na gör ə « Ş attl» tipli bir kosmik g ə minin burax ı l ı ş ı 10 mln. tondan çox ozonu «söndürür». Ümumiyy ə tl ə , bu t ə sir növü planetin ozon qat ı n ı n 10%-ni da ğ ı da bil ə r. 1987-ci ild ə 56 ölk ə nin hökum ə tl ə ri Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|