|
Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud XEkologiya etraf muhit ve insanT
ə
bii qaz
. T
ə
bii qaz
ı
n yand
ı
r
ı
lmas
ı
zaman
ı
atmosferin
ə
sas çirkl
ə
ndirici
azot oksidl
ə
ri
hesab olunur. Lakin
İ
ES-
d
ə
t
ə
bii qaz
ı
n yand
ı
r
ı
lmas
ı
ndan azot oksidi tullant
ı
lar
ı
da
ş
kömürün yand
ı
r
ı
lmas
ı
ndan orta hesabla 20% azd
ı
r.
Dem
ə
li, t
ə
bii qazdan istifad
ə
olunmas
ı
ekoloji bax
ı
mdan
ə
lveri
ş
lidir.
Bel
ə
likl
ə
,
İ
ES-d
ə
yanacaq da
ş
kömür, neft v
ə
neft m
ə
hsullar
ı
, t
ə
bii qaz, b
ə
z
ə
n oduncaq v
ə
torfdan istifad
ə
olunur. yanan materiallar
ı
n
ə
sas komponentl
ə
ri karbon, hidrogen v
ə
oksigen say
ı
l
ı
r, az miqdarda kükürd v
ə
azo-
ta rast g
ə
linir, metal v
ə
onlar
ı
n birl
əş
m
ə
l
ə
rinin izl
ə
ri d
ə
i
ş
tirak edir (
ə
n çox oksid v
ə
sulfidl
ə
r).
Qaz
şə
killi tullant
ı
larla yana
ş
ı
,
İ
ES-l
ə
r böyük kütl
ə
d
ə
b
ə
rk tullant
ı
lar istehsal edir, onlara kömür
z
ə
nginl
əş
diricil
ə
rinin qal
ı
qlar
ı
, kül v
ə
ş
laklar daxildir. Da
ş
kömür z
ə
nginl
əş
dirici fabrikl
ə
rin tullant
ı
lar
ı
55-60%
SiO
2
, 22-26% Al
2
O
3
, 5-12% Fe
2
O
3
, 0,5-1% CaO, 4-4,5% K
2
O v
ə
Na
2
O v
ə
5%-
ə
q
ə
d
ə
r C-dan ibar
ə
tdir. Onlar
tullant
ı
laylara at
ı
l
ı
r – tozlan
ı
r, tüstül
ə
yir v
ə
ə
traf
ə
razil
ə
rin atmosferinin v
ə
ziyy
ə
tini pisl
əş
dirir.
Haz
ı
rda texnogen sivilizasiya güclü reduksiya qazlar
ı
n
ı
n ax
ı
n
ı
n
ı
yaratm
ı
ş
d
ı
r, bu, ilk növb
ə
d
ə
enerji almaq
üçün qaz
ı
nt
ı
yanacaqlar
ı
n
ı
n yand
ı
r
ı
lmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
ba
ş
vermi
ş
dir. 1970-ci ild
ə
n 1990-c
ı
il daxil olmaqla 20 il
dünyada
450 mld barrel neft, 90 mld. ton da
ş
kömür v
ə
11 trln m
3
qaz
yand
ı
r
ı
lm
ı
ş
d
ı
r (c
ə
dv
ə
l 15.1).
C
ə
dv
ə
l 15.1
Gücü ild
ə
1000 MVt olan elektrik stansiyalar
ı
n
ı
n atmosfer
ə
buraxd
ı
ğ
ı
tullant
ı
lar (tonla)
Yanacaq
Tullant
ı
lar
karbohid-
rogenl
ə
r
CO NO
2
SO
2
Hiss
ə
cikl
ə
r
Da
ş
kömür
400
2000
27000
110000
3000
Neft
470
700
25000
37000
1200
T
ə
bii qaz
34
-
20000
20,4
500
Tullant
ı
lar
ı
n
ə
sas hiss
ə
si karbon qaz
ı
olub 1 mln ton, karbona çevirdikd
ə
is
ə
1 Mt t
əş
kil edir.
İ
ES-l
ə
r
t
ə
r
ə
find
ə
n çirkab sular
ı
il
ə
ild
ə
66 ton üzvi madd
ə
l
ə
r, 82 ton sulfat tur
ş
usu, 26 ton xloridl
ə
r, 41 ton fosfatlar v
ə
t
ə
xmin
ə
n 500 ton as
ı
l
ı
madd
ə
l
ə
r k
ə
nar edilir.
İ
ES-l
ə
rin külünün t
ə
rkibind
ə
çox vaxt yüks
ə
k konsentrasiyal
ı
a
ğ
ı
r
202
metallar v
ə
radioaktiv madd
ə
l
ə
r olur.
Da
ş
kömürl
ə
i
ş
l
ə
y
ə
n
İ
ES-l
ə
r üçün il
ə
rzind
ə
3,6 mln ton kömür, 150 m
3
su v
ə
t
ə
xmin
ə
n 30 milyard m
3
hava
t
ə
l
ə
b olunur.
İ
ES-l
ə
rin bir neç
ə
il aktiv i
ş
l
ə
m
ə
si n
ə
z
ə
r
ə
al
ı
narsa, onlar
ı
n t
ə
sirini vulkan
ı
n t
ə
siril
ə
müqayis
ə
etm
ə
k olar.
Lakin
ə
g
ə
r vulkan ad
ə
t
ə
n m
ə
hsullar
ı
n böyük miqdarda bird
ə
f
ə
y
ə
at
ı
rsa,
İ
ES-l
ə
r bu i
ş
i daim yerin
ə
yetirir. On
min ill
ə
r
ə
rzind
ə
vulkan f
ə
aliyy
ə
ti insan
ı
n t
ə
s
ə
rrüfat f
ə
aliyy
ə
ti n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
sas
ə
n qaz
ı
nt
ı
yanaca
ğ
ı
n
ı
n
yand
ı
r
ı
lmas
ı
v
ə
parnik qazlar
ı
n
ı
n at
ı
lmas
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar 100-200 ild
ə
atmosferi bu q
ə
d
ə
r n
ə
z
ə
r
ə
çarpacaq d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
d
ə
yi
şə
bilm
ə
mi
ş
dir.
Energetik qur
ğ
ular
ı
n faydal
ı
i
ş
ə
msal
ı
h
ə
l
ə
lik böyük olmay
ı
b 30-40% t
əş
kil edir, yanaca
ğ
ı
n çox hiss
ə
si
bo
ş
bo
ş
una (s
ə
m
ə
r
ə
siz) yand
ı
r
ı
l
ı
r.
Ə
ld
ə
edil
ə
n enerji bu v
ə
ya dig
ə
r üsulla istifad
ə
edilir v
ə
n
ə
hay
ə
t istilik
enerjisin
ə
çevrilir, y
ə
ni biosfer
ə
kimy
ə
vi çirkl
ə
nm
ə
il
ə
yana
ş
ı
, h
ə
m d
ə
istilik çirkl
ə
nm
ə
si daxil olur.
Enerji obyektl
ə
rinin qaz, maye v
ə
sülb hal
ı
nda çirkl
ə
ndiricil
ə
ri v
ə
tullant
ı
lar
ı
iki ax
ı
nda yay
ı
l
ı
r: onlar
ı
n bir
hiss
ə
si qlobal, dig
ə
ri is
ə
regional v
ə
lokal d
ə
yi
ş
k
ə
nliy
ə
s
ə
b
ə
b olur. Bu hal t
ə
s
ə
rrüfatlar
ı
n dig
ə
r sah
ə
l
ə
rind
ə
d
ə
ba
ş
verir, bununla bel
ə
, energetika v
ə
qaz
ı
nt
ı
yanaca
ğ
ı
n
ı
n yand
ı
r
ı
lmas
ı
ə
sas qlobal çirkl
ə
ndirici m
ə
nb
ə
hesab
olunur. Onlar atmosfer
ə
daxil olur v
ə
onlar
ı
n toplanmas
ı
hesab
ı
na atmosferin qaz t
ə
rkibinin, o cüml
ə
d
ə
n parnik
(istilik) qazlar
ı
n
ı
n konsentrasiyas
ı
d
ə
yi
ş
ir. Atmosferd
ə
ə
vv
ə
ll
ə
r praktiki olaraq rast g
ə
linm
ə
y
ə
n qazlar –
xlorflüor karbohidrogenl
ə
ri (freonlar) peyda olur.
Bunlar qlobal çirkl
ə
ndiricil
ə
r kimi yüks
ə
k istilik
effektin
ə
malik olur, h
ə
mçinin strotosferin ozon p
ə
rd
ə
sinin da
ğ
ı
lmas
ı
nda i
ş
tirak edir.
Bel
ə
likl
ə
, qeyd etm
ə
k laz
ı
md
ı
r ki, müasir m
ə
rh
ə
l
ə
d
ə
İ
ES-l
ə
r bütün z
ə
r
ə
rli s
ə
naye tullant
ı
lar
ı
n
ı
n miqdar
ı
n
ı
n
20%-ni atmosfer
ə
at
ı
r. Onlar yerl
əş
diyi rayonun
ə
traf mühitin
ə
v
ə
bütövlükl
ə
biosfer
ə
ə
h
ə
miyy
ə
tli d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
t
ə
sir
göst
ə
rir.
T
ə
rkibind
ə
vanadium, nikkel, flüor, fenollar v
ə
neft m
ə
hsullar
ı
olan
İ
ES-l
ə
rin çirkab sular
ı
v
ə
ə
razid
ə
n axan
leysan ya
ğ
ı
ş
lar
ı
sular
ı
su hövz
ə
l
ə
rin
ə
ax
ı
d
ı
ld
ı
qda orada suyun keyfiyy
ə
tin
ə
v
ə
su orqanizml
ə
rin
ə
neqativ t
ə
sir
göst
ə
rir. Su hövz
ə
l
ə
rind
ə
temperaturun artmas
ı
v
ə
onlar
ı
n t
ə
bii hidrotermik rejiminin pozulmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
suyun «çiç
ə
kl
ə
m
ə
si» prosesl
ə
ri intensivl
əş
ir, qazlar
ı
n suda h
ə
ll olmas
ı
qabiliyy
ə
ti azal
ı
r, suyun fiziki xass
ə
l
ə
ri
d
ə
yi
ş
ir, suda ged
ə
n bütün kimy
ə
vi v
ə
bioloji prosesl
ə
r sür
ə
tl
ə
nir v
ə
s. Su hövz
ə
sinin isin
ə
n zonas
ı
nda suyun
şə
ffafl
ı
ğ
ı
azal
ı
r, pH yüks
ə
lir, asan oksidl
əşə
n madd
ə
l
ə
rin parçalanma sür
ə
ti art
ı
r. Bel
ə
su hövz
ə
sind
ə
fotosintezin sür
ə
ti n
ə
z
ə
r
ə
çarpacaq d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
a
ş
a
ğ
ı
dü
ş
ür.
b) Atom elektrik stansiyalar
ı
(AES)
Nüv
ə
energetikas
ı
haz
ı
rda daha perspektivli hesab edilir. Nüv
ə
yanaca
ğ
ı
n
ı
n ehtiyat
ı
n
ı
n nisb
ə
t
ə
n yüks
ə
k
olmas
ı
, h
ə
m d
ə
ə
traf mühit
ə
«m
ə
rh
ə
m
ə
tli» t
ə
siril
ə
ə
laq
ə
l
ə
ndirilir. AES-in tikintisinin dig
ə
r üstünlüyü onun nüv
ə
yata
ğ
ı
na ba
ğ
lamamaq imkan
ı
n
ı
n olmas
ı
d
ı
r. Bel
ə
ki, onun h
ə
cmi az oldu
ğ
undan da
ş
ı
nmas
ı
üçün böyük x
ə
rc t
ə
l
ə
b
etmir. Onu qeyd etm
ə
k kifay
ə
tdir ki, 0,5 kq nüv
ə
yanaca
ğ
ı
ndan
ə
ld
ə
olunan enerjinin miqdar
ı
1000 ton da
ş
kömürd
ə
n al
ı
nan yanaca
ğ
a b
ə
rab
ə
rdir.
Bütün ölk
ə
l
ə
rd
ə
çoxillik t
ə
crüb
ə
l
ə
r göst
ə
rir ki, AES-l
ə
rin istismar
ı
göz
ə
çarpan d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
ə
traf mühit
ə
t
ə
sir
göst
ə
rmir.
15.2 sayl
ı
c
ə
dv
ə
ld
ə
il
ə
rzind
ə
yanacaq s
ə
rfi v
ə
ə
traf mühitin çirkl
ə
nm
ə
si üzr
ə
gücü 1000 MVt olan AES v
ə
İ
ES-l
ə
rin müqayis
ə
li m
ə
lumatlar
ı
verilir.
Dostları ilə paylaş: |
|
|