Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Şə kil 15.7. Alternativ enerji m
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Şə
kil 15.7. Alternativ enerji m ə nb ə l ə rinin t ə snifat ı Bu bax
mdan, ə n perspektivli energetika gün əş v ə kül ə k enerjisi, kiçik çaylar ı n, qabarma v ə dal ğ alar ı n ener- jisi, geotermal v ə biokütl ə nin enerjisi say ı l ı r. Elm v ə texnologiyan ı n inki ş af ı il ə ə laq ə dar qeyri ə n ə n ə vi b ə rpa olunan enerji m ə nb ə l ə rinin siyah ı s ı durmadan art ı r. Art ı q 1991-ci ild ə b ə rpa olunan m ə nb ə l ə rd ə n ə ld ə olunan enerji, ümumi istifad ə edil ə n enerji istehsal ı na nisb ə t ə n faizl ə Norveçd ə - 99%, Avstriyada – 70%, İ sveçd ə – 62%, Portuqaliyada – 55%, İ sveçd ə – 41%, İ spaniyada – 25% t əş kil etmi ş dir (Xotunsev, 2002). a) Su elektrik stansiyalar ı (SES) SES-l ə r ə n ə n ə vi olaraq nisb ə t ə n ucuz ba ş a g ə l ə n v ə ekoloji t ə miz enerji m ə nb ə yi say ı l ı rd ı . Bu xülyan ı n t ə siri alt ı nda dünyada olduqca çoxlu miqdarda SES-l ə r yarad ı ld ı . Ş übh ə siz, SES-l ə rin müsb ə t c ə h ə tl ə ri az deyil. Bel ə ki, çaylar ı n nizamlanmas ı sudan suvarmada, zavodlarda, elektrik stansiyalar ı nda v ə s. istifad ə etm ə y ə im- kan yaratd ı , bir çox rayonlarda yaz da ş q ı nlar ı n ı n qar ş ı s ı al ı nd ı . Bununla yana ş ı , SES-l ə rin tikilm ə si m ə qs ə dil ə su anbarlar ı n ı n yarad ı lmas ı n ı n bir s ı ra neqativ ekoloji t ə zadlar ı meydana g ə lir. Bununla ə laq ə dar olaraq dünyada enerji istehsal ı n ı n perspektivind ə ümumi enerji istehsal ı ndan SES_l ə rin pay ı na yaln ı z 5%-d ə n çox olmamas ı n ə z ə rd ə tutulur. SES-l ə rd ə n al ı nan enerjinin pay ı n ı n a ş a ğ ı dü ş m ə sinin ə n mühüm s ə b ə bl ə rind ə n biri onlar ı n tikintisinin v ə istismar ı n ı n bütün m ə rh ə l ə l ə rind ə ə rtaf mühit ə güclü t ə sir göst ə rm ə si say ı l ı r. Bir s ı ra t ə dqiqatç ı lar ı n m ə lumat ı na gör ə SES-l ə rin ə traf mühit ə t ə siri k ə nd t ə s ə rrüfat ı na yararl ı münbit torpaqlar ı n, me şə l ə rin v ə bir s ı ra qiym ə tli obyektl ə rin su anbarlar ı alt ı nda qalmas ı d ı r. Su anbar ı yax ı nl ı ğ ı nda olan torpaq sah ə l ə ri qrunt sular ı n ı n s ə viyy ə sinin qalxmas ı il ə ə laq ə dar olaraq su alt ı nda qal ı r. Bu, ad ə t ə n bataqla ş m ı ş v ə ş orla ş m ı ş sah ə l ə rd ə n ibar ə tdir. Torpaqlar ı n da ğ ı d ı lmas ı v ə onlara xas olan ekosisteml ə rin pozulmas ı , h ə m d ə sahil x ə ttinin formala ş mas ı zaman ı su il ə da ğ ı lmas ı (abraziya) zaman ı ba ş verir. Abraziya prosesl ə ri ad ə t ə n on ill ə rl ə davam ed ə r ə k böyük torpaq-qrunt kütl ə sinin da ğ ı lmas ı na, 206 qar ı ş mas ı na, suyun bulanmas ı na, su anbar ı n ı n lill əş m ə sin ə s ə b ə b olur. Su anbarlar ı nda su k ə skin q ı zaraq istilik çirkl ə nm ə sinin n ə tic ə sind ə oksigenin itm ə si v ə dig ə r prosesl ə r intensivl əş ir. İ stilik çirkl ə nm ə si biogen madd ə l ə rin toplanmas ı il ə b ə rab ə r su hövz ə sinin yosunlar, o cüml ə d ə n z ə h ə rli göy-ya ş ı l yosunlar basmas ı na şə rait yarad ı r. Suyun keyfiyy ə tinin pisl əş m ə si orada canl ı lar ı n çoxunun m ə hv olmas ı na s ə b ə b olur, bal ı q sürül ə rinin x ə st ə l ə nm ə si, xüsus ə n helmintl ə rl ə z ə d ə l ə nm ə si art ı r. Bal ı qlar ı n miqrasiya yollar ı pozulur, yem sah ə l ə ri, kürül ə m ə yerl ə ri da ğ ı l ı r. M ə s., Volqa çay ı üz ə rind ə SES kaskad ı tikildikd ə n sonra X ə z ə r d ə nizind ə n n ə r ə bal ı ğ ı n ı n kürül ə m ə k yeri ə h ə miyy ə tini itirmi ş dir. N ə tic ə d ə , tranzit çay sisteml ə rinin su anbarlar ı il ə k ə silm ə si (ba ğ lanmas ı ) tranzit akkumulyativ sistem ə çe- vrilir. Burada biogen madd ə l ə rd ə n ba ş qa uzun dövr ə rzind ə a ğ ı r metallar, radioaktiv elementl ə r v ə bir çox z ə h ə rli kimy ə vi madd ə l ə r toplan ı r. Akkumulyasiya m ə hsullar ı , su anbar ı l əğ v edildikd ə n sonra onun z ə bt etdiyi ə razid ə n istifad ə imkan ı nda probleml ə r yarad ı r. Da ğ l ı q rayonlar ı nda ad ə t ə n sah ə si kiçik oldu ğ undan su hövz ə l ə rinin yarad ı lmas ı xeyli az m ə sarif t ə l ə b edir. Lakin seysmik bax ı mdan t ə hlük ə li da ğ rayonlar ı nda su anbarlar ı z ə lz ə l ə y ə s ə b ə b ola bil ə r. Burada sürü ş m ə hadis ə si v ə b ə ndin da ğ ı lmas ı n ə tic ə sind ə f ə lak ə tin ba ş verm ə si ehtimal ı art ı r. Bel ə ki, 1960-c ı ild ə Hindistanda (Hucarat ş tat ı ) b ə ndin yar ı lmas ı 15 min adam ı n h ə yat ı na son qoydu. XX ə srd ə , xüsusil ə 1950-ci ild ə n ba ş layaraq b ə ndl ə rin tikilm ə si i ş i artm ı ş d ı r. Haz ı rda dünyada milyona q ə d ə r insan t ə r ə find ə n yarad ı lm ı ş müxt ə lif ölçülü (t ə bii göll ə rl ə müqayis ə edil ə c ə k böyüklükd ə n ə n kiçik göl ə (nohura) kimi) su anbarlar ı mövcuddur. Onlar ı n ümumi h ə cmi 6000 km 3 -i keçir, faydal ı h ə cmi is ə 3000 km 3 t əş kil edir. H ə cmi 1 mln km 3 -i keç ə n iri su anbarlar ı n ı n say ı 30000- ə q ə d ə rdir. Onlardan ə n böyükl ə ri Anqara çay ı nda Bratski (169 km 3 ), Zambezid ə – Karib (160 km 3 ), Nild ə – Nasir (157 km 3 ), Voltada – Volta (148 km 3 ) su anbarlar ı d ı r. Su anbarlar ı s ə thinin ümumi sah ə si 600000 kv.km t əş kil edir. Su anbarlar ı n ı n s ə thind ə n 240 km 3 -a q ə d ə r su buxarlan ı r. Afrika kontinenti üçün bel ə su s ə rfinin miqdar ı suvarma suyundan sonra ikinci yeri tutur v ə s ə nayed ə istifad ə olunan suyun mütl ə q ölçül ə rind ə n 5 d ə f ə çoxdur. B ə ndl ə r, onunla ə laq ə dar qur ğ ularla (su anbarlar ı , irriqasiya sisteml ə ri, hidroelektrik stansiyalar ı , ş lüzl ə r v ə s.) birlikd ə inki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə rin strategiyas ı n ı n mühüm hiss ə sini t əş kil edir. Tropik şə raitd ə mülayim iqlimli ölk ə l ə rl ə müqayis ə d ə çay ax ı m ı n ı n nizamlanmas ı ə lav ə probleml ə r yarad ı r. Bel ə ki, su anbarlar ı n ı n reji- mi v ə onlar ı n ə traf mühit ə t ə siri yüks ə k d ə r ə c ə d ə t ə bii şə raitd ə n as ı l ı d ı r. Tropik regionda h ə r yeni su anbar ı yarad ı ld ı qda x ə st ə lik v ə ölüm hadis ə l ə rinin s ə viyy ə si k ə skin yüks ə lir: su mübadil ə sinin yava ş (z ə if) olmas ı , su biokütl ə sinin çoxalmas ı il ə ə laq ə dar su anbarlar ı n ı n suyunun keyfiyy ə ti çay sular ı na nisb ə t ə n ad ə t ə n pis olur. Bu is ə x ə st ə likl ə rin artmas ı na s ə b ə b olur. Malyariya, ş istosomatoz kimi x ə st ə likl ə rin yay ı c ı lar ı ə vv ə lkin ə nisb ə t ə n su anbarlar ı n ı n suyunda ya ş amaq üçün ə lveri ş li şə rait tap ı r, bu is ə x ə st ə likl ə rin k ə skin artmas ı na s ə b ə b olur. Son ill ə r rütub ə tli ekvatorial me şə zonas ı nda da su anbarlar ı tikilir. Bu is ə yuxar ı da göst ə ril ə nl ə rd ə n ba ş qa ə lav ə yeni ekoloji probleml ə r yarad ı r. Bu zonada ilk su anbar ı v ə 8 mln kvt. gücünd ə SES Braziliyada Tukurui hesab olunur. Burada daim yüks ə k d ə r ə c ə d ə istiliyin olmas ı şə raitind ə su bitki örtüyü olduqca yax ş ı inki ş af et- diyi üçün su anbar ı nda suyun s ə thi praktiki olaraq görünmür. Ölü su biokütl ə sinin sonrak ı çürüm ə si h ə ll olmu ş oksigeni sudan tam udaraq, n ə hay ə t qalan biokütl ə nin anaerob çürüm ə sin ə v ə olduqca z ə h ə rli hidrogen sulfidin ayr ı lmas ı na g ə tirib ç ı xar ı r. Burada ölüml ə n ə tic ə l ə n ə n ensofalit x ə st ə liyinin bir növü d ə daha çox mü ş ahid ə olunma ğ a ba ş lad ı . Bel ə v ə ziyy ə t Surinamda da mövcuddur, burada o q ə d ə r d ə böyük olmayan Brokopondo su anbar ı nda hidrogen-sulfidin iyi o d ə r ə c ə d ə k ə skindir ki, SES-d ə operatorlar i ş l ə diyi zaman ə leyhqazdan istifad ə edirl ə r. B ə ndl ə rin v ə su anbarlar ı n ı n tikilm ə sinin bir çox m ə nfi n ə tic ə l ə ri onlar ı n g ə l ə c ə kd ə inki ş af etdirilm ə m ə sin ə ə sas verir. Lakin yaddan ç ı xar ı lmamal ı d ı r ki, su anbarlar ı b ə rpa olunan su ehtiyatlar ı n ı n h ə cminin art ı r ı lmas ı üçün mühüm vasit ə dir. RAN- ı n xarici üzvü (AB Ş ) Q.Yayt Misird ə Nil çay ı üz ə rind ə ki Asuan b ə ndinin tikilm ə sinin ekolodi n ə tic ə l ə rinin d ə rin t ə hlilin ə eynim ə nal ı qiym ə t vermir. Yay (iyun-sentyabr) ya ğ ı ş lar ı n ə tic ə sind ə h ə r il da ş q ı nlar ba ş ver ə r ə k h ə mi şə Misirin inki ş af ı nda v ə sivilizasiyas ı nda s ə m ə r ə li (faydal ı ) rol oynay ı r. Bel ə ki, da ş q ı nlar ı n münbit lilli suyu il ə tarlalar suvar ı l ı rd ı . Haz ı rda is ə münbit lil b ə nd t ə r ə find ə n tutulub saxlan ı l ı r, odur ki, torpa ğ ı n münbitliyi mineral gübr ə l ə r verm ə kl ə b ə rpa olunur. Dig ə r t ə r ə fd ə n is ə Nil çay ı n ı n suyu su anbar ı nda toplanaraq, mümkün su ehtiyan ı n h ə cmini nizamlay ı r, sonra is ə ondan suvarmada v ə elektrik enerjisi almaqla istifad ə olunur. 1970-ci ill ə rin sonlar ı nda Asuan su anbar ı bir neç ə d ə f ə olduqca yüks ə k v ə çox t ə hlük ə li da ş q ı nlar ı n suyunu özünd ə saxlad ı . Ə ksin ə , 1980-ci ill ə rd ə yeddi il dalbadal Nilin da ş q ı nlar ı n ı n h ə cmi orta h ə cmd ə n d ə a ş a ğ ı olmu ş dur. Bu zaman az ya ğ ı nt ı l ı ill ə rd ə su q ı tl ı ğ ı zaman ı Misird ə tarlalar ı n suvar ı lmas ı nda Asuan su anbar ı n ı n suyundan istifad ə edilmi ş dir. Bel ə likl ə , su anbar ı d ə h şə tli t ə hlük ə nin qar ş ı s ı n ı alm ı ş d ı r. Ölk ə 207 acl ı qdan, iqtisadi ç ə tinlikl ə rd ə n v ə siyasi qeyri sabitlikd ə n xilas edilmi ş dir. Böyük hidrotexniki sisteml ə rin, o cüml ə d ə n su anbarlar ı n ı n yarad ı lmas ı 1970-ci ill ə rd ə n sonra özünün g ə rgin v ə ziyy ə tin ə çatd ı . Haz ı rda onun azalma ğ a do ğ ru meyli artm ı ş d ı r. Bununla yana ş ı , Çind ə Yansz ı syan çay ı üz ə rind ə dünyada ə n böyük SES v ə Türkiy ə d ə Yefrat v ə Tiqr çay ı nda 22 b ə nd v ə 19 SES olan v ə 1,7 mln ha ə razid ə suvarma sistemi n ə z ə rd ə tutulan kompleksin yarad ı lmas ı layih ə si h ə yata keçirilir. Dünyada su anbarlar ı n ı n azald ı lmas ı n ı n müxt ə lif s ə b ə bl ə ri vard ı r. Bir çox ölk ə l ə rd ə b ə nd tikil ə si yerl ə rd ə n art ı q istifad ə olunmu ş , qalan yerl ə r is ə iqtisadi v ə siyasi bax ı mdan s ə rf ə li hesab edilmir. AB Ş -da son 25 ild ə su anbar ı tikilm ə mi ş dir. 1995-ci ild ə AB Ş -da su anbarlar ı n ı n tikilm ə sini dayand ı rmaq haqq ı nda q ə rar q ə bul olunmu ş dur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|