Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Monreal protokolunun
| Monreal (Kanada)
protokolunu imzalad ı lar. Bu protokola ə sas ə n yax ı n onillikd ə ozon qat ı n ı da ğ ı dan xlor-flüor üzvi birl əş m ə l ə rin v ə dig ə r ozon da ğ ı d ı c ı madd ə l ə rin (ODM) istehsal ı n ı 2 d ə f ə azaltma ğ ı öhd ə l ə rin ə götürdül ə r. Sonrak ı raz ı la ş malar, y ə ni 1990-c ı ild ə Londonda, 1992-ci ild ə Kopenhagend ə ODM-in istehsal ı n ı n t ə dric ə n v ə 1997-ci ild ə Manrealda dayand ı r ı lmas ı ir ə li sürüldü. 1996-c ı ild ə s ə naye c ə h ə td ə n inki ş af etmi ş ölk ə l ə r freonlar ı n istehsal ı n ı tamamil ə dayand ı rd ı (h ə mçinin hallonlar ı , tetraxlorid-karbonu). İ nki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə r ə , o cüml ə d ə n Rusiyaya bu add ı m ı 2010-cu ild ə atma ğ ı xahi ş etdil ə r. 1990-1996-c ı ild ə Rusiyada ODM-in istehsal ı 10 d ə f ə azald ı laraq 205 min tondan 13 min tona endirilmi ş dir. 1997-ci ild ə İ sveç hökum ə ti Ümumdünya bank ı ndan Rusiyan ı n 7 fabrikin ə freonlar ı n istehsal ı n ı n dayand ı r ı lmas ı üçün 1 milyon dollar ay ı rm ı ş d ı r. 1997-ci ild ə Monreal protokolunun t ə sdiqind ə n 10 il keçmi ş dir. H ə min dövr ə rzind ə Yerin ozon t ə b ə q ə sinin mühafiz ə si üzr ə geni ş beyn ə lxalq ə m ə kda ş l ı q yerin ə yetirilmi ş dir. Beyn ə lxalq c ə miyy ə tl ə rin raz ı la ş d ı r ı lm ı ş gücü il ə h ə min ill ə r ə rzind ə ozon qat ı üçün t ə hlük ə li olan madd ə l ə rin istehsal ı v ə istifad ə si 2 d ə f ə d ə n çox azalm ı ş d ı r. Atmosferd ə ozonu da ğ ı dan madd ə l ə rin miqdar ı n ı n artmas ı dayand ı r ı lm ı ş d ı r. Aliml ə rin fikrinc ə bu i ş davam etdiril ə rs ə yax ı n ill ə rd ə ozon qat ı n ı n b ə rpa olunmas ı prosesi ba ş lanacaq v ə XXI ə srin ortalar ı na q ə d ə r öz t ə bii hal ı na dü şə c ə k. S ə nayed ə dövl ə t proqram ı n ı n yerin ə yetirilm ə si üzr ə kifay ə t q ə d ə r effektiv t ə dbirl ə r görülür. M ə s ə l ə n, soyuducu texnika istehsalç ı lar ı freonlar ı n ozon üçün z ə r ə rsiz madd ə l ə rl ə ə v ə z olunmas ı na art ı q ba ş lam ı ş lar: propan-butan qar ı ş ı ğ ı , tsiklopentanl ı köpükl ə ndirici , soyuducu agent - QFU-134a 1996-c ı ild ə n etibar ə n Rusiyan ı n «Biryusa» soyuducular ı ozon qat ı na da ğ ı d ı c ı t ə sir göst ə rm ə y ə n yeni soyuducu agentl ə rd ə n istifad ə ed ə r ə k burax ı l ı r. Az ə rbaycan Respublikas ı 1996-c ı ild ə ozonda ğ ı d ı c ı madd ə l ə rin (ODM) istifad ə sind ə n m ə rh ə l ə l ə r üzr ə ç ı xar ı lmas ı na dair Vyana konvensiyas ı n ı , Monreal protokolunu v ə müvafiq düz ə li ş l ə ri ratifikasiya etmi ş dir. Art ı q Az ə rbaycan Respublikas ı nda ozonda ğ ı d ı c ı olmayan soyuducu agentl ə i ş l ə y ə c ə k kompressorlar haz ı rlamaq 197 üçün zavod tam haz ı rd ı r. Bu kompressorlar eyni zamanda «Çinar» İ stehsal Birliyind ə müasir soyuducular ı n haz ı rlanmas ı nda istifad ə edil ə c ə kdir. XV F Ə S İ L ENERGET İ KA V Ə EKOLOG İ YA 15.1. Enerji resurslar ı v ə ondan istifad ə İ
ı n mövcud oldu ğ u tarix boyu b əşə riyy ə tin t əşə kkül tapmas ı v ə inki ş af ı enerjinin ə ld ə edilm ə si v ə istifad ə si il ə s ı x ba ğ l ı d ı r. İ nsan ı n t ə l ə bat ı yaln ı z enerjinin ə ld ə olunmas ı şə raitind ə öd ə nil ə bil ə r: enerji n ə q ə d ə r ə lveri ş li v ə asan ə ld ə edil ə rs ə , insan ı n h ə yat keyfiyy ə ti yüks ə k v ə ömrü uzun olar. İ lk enerji s ı çray ı ş ı insan ı n odu ə ld ə etdiyi, oddan istifad ə etdiyi v ə saxlama ğ ı öyr ə ndiyi vaxt olmu ş dur. Bu zaman ə sas enerji m ə nb ə yi a ğ ac v ə dig ə r bitki materiallar ı üz ə rind ə insan ı n özünün ə z ə l ə gücünd ə n ibar ə t olmu ş dur. Orta ə srl ə r ə yax ı n insanlar i ş çi mal-qaras ı ndan, kül ə yin, suyun, odunca ğ ı n, da ş kömürün v ə dig ə r t ə bii min- eral yanacaq resurslar ı ndan (neft, ş ist, torf) istifad ə etm ə yi öyr ə ndi. Bu dövrd ə enerjid ə n istifad ə ibtidai icmaya nisb ə t ə n t ə xmin ə n 10 d ə f ə artd ı . S ə naye c ə miyy ə tind ə olan müasir b əşə riyy ə t ibtidai insanlarla müqayis ə d ə 100 d ə f ə d ə n d ə art ı q enerji istifad ə ed ə r ə k, dörd d ə f ə art ı q ömür sürür v ə müqayis ə edilm ə z d ə r ə c ə d ə rahat (komfort) şə raitind ə ya ş ay ı r. Müasir dünyada energetika s ə nayenin baza sah ə l ə rinin inki ş af ı n ı n ə sas ı n ı t əş kil ed ə r ə k, ictimai istehsal ı n t ə r ə qqisini mü ə yy ə n edir. S ə naye c ə h ə td ə n inki ş af etmi ş bütün ölk ə l ə rd ə energetikan ı n inki ş af tempi dig ə r f ə aliyy ə t sah ə l ə rinin tempini ötüb keçir. Lakin bununla yana ş ı , energetika biosferin bir hiss ə si olan ə traf mühit ə v ə insana m ə nfi t ə sir göst ə r ə n m ə nb ə l ə rd ə n biri say ı l ı r. Energetika ə traf mühit ə müxt ə lif cür t ə sir göst ə rir: - Atmosfer ə oksigend ə n istifad ə etm ə kl ə , qaz, rütub ə tlik, kül buraxmaqla; - Hidrosfer ə – sudan istifad ə etm ə k, su anbarlar ı yaratmaq, çirkab v ə q ı zd ı r ı lm ı ş sular, maye tullant ı lar ı at- maqla; - Litosfer ə – land ş aft ı d ə yi ş m ə k, qaz ı nt ı yanaca ğ ı ndan istifad ə etm ə k, toksin (z ə h ə r) atmaqla; - Biosfer ə – abiotik faktorlar ı d ə yi ş m ə k v ə çirkl ə ndiricil ə rin bilavasit ə canl ı orqanizml ə r ə t ə sir göst ə rm ə k, ekosisteml ə rd ə idar ə edici ə laq ə l ə rin f ə aliyy ə tini pozmaqla. Yer üz ə rind ə enerji m ə nb ə l ə rini iki böyük qrupa bölürl ə r: b ə rpa olunan v ə b ə rpa olunmayan. B ə rpa olunan- lara Yerin biosferind ə fasil ə siz f ə aliyy ə t göst ə r ə n bütün enerji növl ə ri (gün əş , kül ə k enerjisi, okean ı n enerjisi v ə çaylar ı n hidroenerjisi) daxildir. B ə rpa olunmayan enerji m ə nb ə l ə rin ə qaz ı nt ı yanacaq növl ə ri, nüv ə v ə nüv ə - istilik enerjisi aid edilir. B ə rpa olunmayan m ə nb ə l ə r ə ə saslanan energetika oldu ğ u mühitin ə lav ə istil əş m ə sin ə s ə b ə b olur. B ə z ə n bu istilik növl ə ri ə lav ə olunmu ş istilik adland ı r ı l ı r, bel ə ki, onlar ı n enerjisi planetin Gün əş l ə q ı zmas ı n ı t ə min ed ə n enerjiy ə ə lav ə olunur. B ə rpa olunan m ə nb ə l ə rin enerjisind ə n istifad ə etdikd ə is ə planetin ə lav ə q ı zmas ı na s ə b ə b olmur. Biosferin orta temperatunun 1 0 C q ı zmas ı Yerin iqlimind ə , h ə mçinin heyvanat v ə bitki al ə mind ə qlobal f ə lak ə tl ə rl ə n ə tic ə l ə n ə bil ə r. Bu haqda müvafiq f ə sild ə ə trafl ı m ə lumat verilir. Enerji istehsal ı n ı n artmas ı n ı n ba ş l ı ca faktoru ə halinin say ı n ı n çoxalmas ı v ə h ə yat keyfiyy ə tinin t ə r ə qqisi olub adamba ş ı na istifad ə olunan enerjinin miqdar ı il ə s ı x ba ğ l ı d ı r. Haz ı rda Yer ə halisinin h ə r bir sakinin ə günd ə 2 kVt-a yax ı n enerji dü ş ür. Halbuki, insan ı n h ə yat keyfiyy ə t normas ı 10 kVt saat gücü il ə s ə ciyy ə l ə nir. Buna is ə b ə zi inki ş af etmi ş ölk ə l ə r nail olmu ş lar. S ə nayesi inki ş af etmi ş ölk ə l ə rd ə ə halinin adamba ş ı na istifad ə etdiyi elektrik enerjisi inki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə rl ə müqayis ə d ə 14 d ə f ə art ı qd ı r. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, h ə tta s ə nayesi inki ş af etmi ş ölk ə l ə rd ə d ə elektrik enerjisind ə n istifad ə olunmas ı k ə skin f ə rql ə nir. M ə s ə l ə n, Norveçd ə ə halinin adamba ş ı na ild ə 25 min kVt saat elektrik enerjisi s ə rf olunur. Bu r ə q ə m İ sveçd ə 16 min, Fransada 6 min, İ taliyada 3 min, Banqlade ş d ə is ə c ə mi 46 kVt saat t əş kil edir. Bundan bel ə n ə tic ə y ə g ə lm ə k olar ki, elektrik enerjisin ə olan t ə l ə bat g ə l ə c ə kd ə h ə m s ə nayec ə inki ş af etmi ş ölk ə l ə r, h ə m d ə inki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə r üçün artacaqd ı r. Son 200 ild ə energid ə n qlobal istifad ə 30 d ə f ə artm ı ş d ı r v ə 1994-cü ild ə 13.07 Qtu.t/il t əş kil etmi ş dir ( şə rti yanacaq tonu enerji ölçüsü olub 7 mld. kal v ə ya 29.3 mld. Coula b ə rab ə rdir, bu t ə xmin ə n 1 ton yüks ə k keyfiyy ə tli da ş kömürün yanmas ı ndan ayr ı lan istiliyin miqdar ı na uy ğ un g ə lir, 1Qt=1 mld ton). Son dövrl ə r ə q ə d ə r energetikada olan nailiyy ə tl ə r insanda heç bir t əş vi ş do ğ urmurdu, h ə tta ə ksin ə , bu b əşə riyy ə tin sivilyaziyas ı n ı n yüks ə k inki ş af s ə viyy ə sini s ə ciyy ə l ə ndirirdi. T ə xmin ə n 70-ci ill ə rin sonlar ı nda pla- netar iqlim sistemin ə böyük antropogen t ə zyiq haqq ı nda ciddi m ə lumatlar meydana g ə ldi. 198 Energetikan ı n böyük hiss ə si (80%- ə q ə d ə r) üzvi qaz ı nt ı yanacaqlar ı n ı n (neft, kömür, qaz, torf), h ə mçinin bir q ə d ə r az h ə cmd ə odunca ğ ı n yand ı r ı lmas ı zaman ı al ı nan enerjid ə n istifad ə edilm ə si il ə ba ğ l ı d ı r. M ə lum oldu ğ u kimi bu, atmosfer ə çoxlu miqdarda karbon qaz ı n ı n at ı lmas ı na s ə b ə b olur, bu is ə Yer s ə thind ə n ə ks olu- nan gün əş ş üalar ı n ı saxlamaq qabiliyy ə tin ə malikdir. Haz ı rk ı dövrd ə ilkin enerji m ə nb ə l ə rinin kommersiya (ticar ə t) v ə qeyri kommersiya m ə nb ə l ə rin ə ayr ı lmas ı üzr ə adi t ə snifat, ekoloji bax ı mdan az maraq do ğ urmur. Kommersiya enerji m ə nb ə l ə rin ə b ə rk (da ş kömür, torf, yanar ş istl ə r, bitumlu qumlar), maye (neft v ə qaz konsendat ı ), qaz şə killi (t ə bii qaz) yanacaq növl ə ri v ə ilkin elektrik (nüv ə , hidroelektrik, istilik, kül ə k, geotermal, gün əş , qabarma v ə dal ğ a stansiyalar ı nda ə ld ə olunan elektrik enerjisi). Qeyri kommersiya m ə nb ə l ə rin ə yerd ə qalan enerji m ə nb ə l ə ri (odun, k ə nd t ə s ə rrüfat ı , s ə naye v ə sülb m ə i şə t tullant ı lar ı , i ş çi mal-qaran ı n v ə insan ı n özünün ə z ə l ə gücü) aiddir. Dünya energetikas ı kommersiya enerji m ə nb ə l ə rin ə ə saslanaraq, ümumi istifad ə olunan enerjinin 30%-n ə q ə d ə rini t əş kil edir. B ə zi m ə lumatlara gör ə XX ə srin 90-c ı ill ə rinin ortalar ı nda kommersiya enerjisinin dünya üzr ə istifad ə sinin ə halinin adamba ş ı na t ə xmin ə n 2,2 tu.t (n ə f ə r/il) t əş kil etmi ş dir. Lakin dünyada bir s ı ra ölk ə l ə r qrupunda (Afrikan ı n m ə rk ə zi hiss ə si, C ə nubi- şə rqi Asiya, qism ə n m ə rk ə zi v ə C ə nubi Amerika) ə ks ə r ə hali öz ya ş ay ı ş ı n ı dem ə k olar ki, yaln ı z qeyri kommersiya enerji m ə nb ə l ə ri hesab ı na saxlay ı r. XX ə srin 50-ci ill ə rinin ba ş lan ğ ı c ı nda dünya energetikas ı kommersiya enerjisind ə n istifad ə tempinin sür ə tl ə nm ə si il ə s ə ciyy ə l ə nir ( şə kil 15.1). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|