Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Radon ( 222 Rn) v ə toran ( 220 Tu)
- Kosmik ş üalanma
- Elm, tibb v ə s ə nayed ə süni radionuklidl ə rin v ə dig
- 1 Kü (küri) = 3,7·10 10 Bk (bekkarel) Sezium ( 137 Cs)
| Radioaktiv torium
( 237 T, 228 T, 232 T) – ə vv ə lkil ə r kimi α - ş üaland ı r ı c ı olub gümü ş ü metald ı r, oksigen v ə su buxar ı il ə aktiv, tur ş ularla is ə pis qar ş ı l ı ql ı t ə sird ə olur. Da ğ süxurlar ı nda (torianit, torit) geni ş yay ı lm ı ş d ı r, kristal- lik şə b ə k ə l ə rin t ə bii parçalanmas ı n ə tic ə sind ə torpaqda da yay ı lm ı ş d ı r. Radon ( 222 Rn) v ə toran ( 220 Tu) – r ə ngsiz, dads ı z v ə iysiz qazlard ı r; radium v ə toriumun t ə bii radioaktiv parçalanan q ı saömürlü h ə lq ə l ə ridir. Bu qazlar güclü α - ş üaland ı r ı c ı lard ı r (5MeV), selikli g ə nzik (burun-udlaq), n ə f ə s yolu, bronxlar, alveollar ı n epitelil ə rind ə ş üa yükü formala ş d ı r ı r. Kosmik ş üalanma – Atmosferin strukturunda milyon ill ə rl ə t əşə kkül tapm ı ş , şə kli d ə yi ş mi ş ilkin qalaktik (93%) v ə yüks ə k enerjili gün əş ax ı nlar ı hiss ə cikl ə rind ə n ibar ə tdir. Qalaktik m ə n şə li hiss ə cikl ə rin enerjisi ə ks ə r ə n protonlardan ibar ə tdir, orta hesabla 100 MeV olub, 10 14 MeV-a yüks ə lir, gün əş inki is ə 20 MeV t əş kil edir. Kosmik ş üalar Kainatdan Yer atmosferin ə dü şə n böyük enerjili z ə rr ə cikl ə r (ilkin ş üalanma) v ə onlar ı n atmosferd ə ki atom nüv ə l ə ri il ə toqqu ş mas ı n ə tic ə sind ə yaranan elementar z ə rr ə cikl ə r (ikinci ş üalanma) selind ə n ibar ə tdir. Kosmosdan Yer ə dü şə n kompleks (qar ı ş ı q) t ə rkibli ionla ş m ı ş ş üalanma ( ş üalar) yer s ə thi zonas ı nda b ə rk ( ə sas ə n mezonlar) v ə yum ş aq (elektronlar, pozitronlar, elektromaqnit dal ğ alar ı ) ş üalanmadan ibar ə t olur. Kos- mik radiasiya ( ş üalar) ə traf (kimy ə vi) mühitin faktoru kimi orqanizml ə r üçün mühüm ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Ümumiyy ə tl ə , t ə bii radioaktivlik atmosfer ə xasd ı r. O, t ə bi ə td ə h ə mi şə mövcuddur v ə insan f ə aliyy ə tind ə n as ı l ı deyil. Canl ı orqanizml ə r bel ə radioaktivliy ə uy ğ unla ş ı b v ə heç bir z ə r ə rli n ə tic ə y ə s ə b ə b olmur. 13.2. Antropogen radiasiya fonu T ə bii radiasiya fonunun t ə rkibin ə antropogen müdaxil ə a ş a ğ ı dak ı lar say ı l ı r: • Radionuklidl ə rin süni (qlobal) konsentrasiyas ı v ə t ə bii radionuklidl ə rin paylanmas ı ; • Mühitin nüv ə -energetik m ə n şə li ekoloji yeni radioaktiv metabolitl ə rl ə çirkl ə nm ə si; • Elm, tibb v ə s ə nayed ə süni radionuklidl ə rin v ə dig ə r ionla ş d ı r ı c ı ş üalanma m ə nb ə l ə rinin istehsal ı 187 v ə istifad ə si. Yanaca ğ ı n ç ı xar ı lmas ı v ə yand ı r ı lmas ı , filizl ə rin i ş l ə nm ə si, tikinti materiallar ı n ı n istehsal ı v ə istifad ə edilm ə si zaman ı fon radionuklidl ə rin konsentrasiyas ı mühitin radioaktivliyinin fon geopopulyasiya paylanmas ı n ı k ə skin d ə yi ş ir. İ stilik elektrik stansiyalar ı t ə r ə find ə n bel ə çirkl ə nm ə kaliumla ( 40 K), uranla ( 238 U), toriumla ( 232 Th) daha geni ş sah ə li olur – çoxküllü da ş kömürün yand ı r ı lmas ı atmosfer ə toplanm ı ş halda radionuklidl ə rin at ı lmas ı il ə mü ş ayi ə t olunur. Maye (karbohidrogenli) yanacaqlar ı n daxili yanacaql ı müh ə rrikl ə rd ə yand ı r ı lmas ı şə h ə rl ə rin havas ı n ı n aerozol t ə rkibini 14C v ə 40K-la xeyli z ə nginl əş dirir. Fosfor gübr ə l ə rind ə n istifad ə olunmas ı da ekosistemin bütün h ə lq ə l ə rind ə ə lav ə ş üalanma yükü yarad ı r. Bu- rada ə n çox radiasiya t ə cavüzü nitrofos, ammonium-fosfat, fosforit ununda mü ş ahid ə olunub 50 Bk/kq -1 (Bk – bekkarel=1parçalanma/s) keçir, dozan ı n formala ş mas ı nda maksimum bioloji effektli radionuklidl ə rin α - ş üaland ı r ı c ı maksimum i ş tirak edir. Qlobal d ə yi şə n radiasiya t ə sirl ə rd ə n ba ş qa, ə lav ə ekosistem ş üalanma yükü, praktiki olaraq bütün iri şə h ə rl ə rd ə yerl əşə n metallurgiya mü ə ssis ə l ə ri t ə r ə find ə n daxil edilir. Xüsusi antropogen ekoloji yeni ş üaland ı r ı c ı lara nüv ə -energetik m ə n şə li radionuklidl ə r aiddir. Nüv ə silahlar ı n ı n s ı naqdan keçirilm ə si ş imal yar ı mkür ə sind ə radionuklidl ə rin nisb ə t ə n b ə rab ə r paylanmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. 1945-ci ild ə n 1991-ci il ə q ə d ə r planetimizd ə nüv ə partlay ı ş lar ı n ı n ümumi say ı 205, o cüml ə d ə n atmosferd ə 508 olmu ş dur. Bel ə partlay ı ş lar ı n ə n çoxu AB Ş -da apar ı lm ı ş uy ğ un olaraq 1085 v ə 205, ikinci yeri Rusiya tutaraq (SSR İ ) – 715 v ə 215 t əş kil etmi ş dir. Fransa 182 partlay ı ş (45-i atmosferd ə ) h ə yata keçirmi ş dir. Böyük Britaniya v ə Çin – uy ğ un olaraq 42 v ə 31 (atmosferd ə 21 v ə 22) partlay ı ş yerin ə yetirmi ş dir. İ kinci yeri energetik t ə yinatl ı nüv ə reaktorlar ı (AES) (dünyan ı n elektrik enerjisinin 30%-ni istehsal edir) v ə Ş imali Amerika, Asiya v ə Avropa ölk ə l ə rind ə nisb ə t ə n b ə rab ə r paylanm ı ş t ə dqiqat reaktorlar ı tutur. Nüv ə -energetik m ə n şə li daha güclü radioaktiv çirkl ə nmi ş mühitin t ə rkibin ə daxil olan m ə nb ə nin müxt ə lifliyind ə n as ı l ı olmayaraq, ə sas uzunömürlü radionuklidl ə r sezium ( 137 Cs), stronsium ( 90 Sr), az miqdarda plutonium ( 239 Pu v ə 240 Pu) hesab olunur. Bu radionuklidl ə rin parçalanma sür ə ti, onlar ı n mühitd ə toplanma sür ə tind ə n olduqca a ş a ğ ı oldu ğ undan, müasir mühafiz ə sistemi v ə mühit ə at ı lan radionuklidl ə rin normas ı şə raitind ə ekosisteml ə rd ə ş üaland ı r ı c ı lar ı n toplanmas ı na s ə b ə b olur. Sr – 90 v ə Cs – 137, m Kü/km 2 (Bk/m -2 )-in ş imal yar ı mkür ə sind ə ya ğ ı nt ı lar n ə tic ə sind ə torpaqda toplanma s ə viyy ə si a ş a ğ ı dak ı kimidir: İ l 1958 1963 1968 1973 9 0 Sr … 6,67 (250) 29,5 (1100) 37,2 (1400) 35,2 (1200) 137 Cs … 10,8 (396) 47,2 (1750) 56,3 (2100) 56,3 (2100) 1 Kü (küri) = 3,7·10 10 Bk (bekkarel) Sezium ( 137 Cs) – parlaq q ı z ı l ı yum ş aq metald ı r, oksigen v ə su il ə gurultulu qar ş ı l ı ql ı t ə sir yaradaraq partlay ı ş ə m ə l ə g ə tirir, kimy ə vi xass ə l ə rin ə gör ə kaliuma yax ı nd ı r. Sabit şə kild ə Cs – 133 izotopunun mühitd ə miqdar ı olduqca azd ı r (yer qab ı ğ ı nda, insan ı n v ə heyvan ı n sümük toxumas ı nda 10 6 %, d ə niz suyunda - 3·10 -8 %). Nüv ə energetikas ı t əşə kkül tapmam ı ş dan ə vv ə l sezium izotopu tamamil ə olmam ı ş d ı r. T ə bii bioloji funksiya da ş ı m ı r. 137 Ss daha çox ekoloji-radiasiya ə h ə miyy ə ti k ə sb edir. 2000-ci ild ə il ə rzind ə dünyan ı n AES-l ə rinin atd ı ğ ı seziumun c ə mi 22,2·10 19 Bk (6,0·10 9 Kü) t əş kil edir. Çernob ı l AES-nin q ə zas ı zaman ı bu izotop – 22,9·10 2 Kü olmu ş dur. Nüv ə reaktorlar ı nda uran, plutoniumun bölünm ə si, nüv ə Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|