Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
60 Oleq Kuznetsov ki, Şir van xanlıqlarının, habelə Şuragöl sultanlığının kö nül lü və ya demək olar, könüllü olaraq müqavilə əsasında Ru si ya im pe riyasının hakimiyyəti altına keçməsi faktına mü na si bət lə- ri ni müəyyənləşdirərkən və ifadə edərkən nə qədər zidd möv- qe lər tutması da göstərir. Rusiyanın Qarabağ və Şəki xan- lıqları ilə bağ la dığı Kürəkçay müqavilələrinin və «Rusiya təbəəliyinə da xil olarkən şirvanlı Mustafa xanın xahişlərinin və andlı vəd lə ri nin» legitimliyi bu gün Azərbaycanda şüb- hə altına alınır, san ki Qarabağ hakimi İbrahim xan, Şə ki ha- kimi Səlim xan və Şir van hakimi Mustafa xan bu sə nəd lə ri yalnız Rusiya torlarının ağ zı na qoyulduqdan sonra im za la- mışlar. Elə isə bu faktı necə izah etmək olar ki, hələ Ru si ya imperiyasının təbəəliyinə keç mə yə dair müqavilə bağ la maz- dan əvvəl qarabağlı İbrahim xan və liəhd Abbas Mirzəyə və ümumiyyətlə, qacarlara qarşı qi yam qal dırmış, onun çı xı şı nı yatırmaq üçün göndərilmiş İran qo şun larını 1804-cü il də Di- zan yaxınlığında yalnız öz qüv və lə ri ilə, Ru si ya sün gü lə ri nin və toplarının köməyi olmadan darmadağın et miş dir? XIX əs- rin birinci onilliyində Azərbaycan milli eli ta sı iki bəladan da ha kiçik olanı seçmək zərurəti qarşısında qal mış dı. O, öz se çimini edərək, İran hökmdarlarının ağalığı al tın da qal maq dan sa daha kiçik olan bəlanı – Rusiya təbəəliyinə keç mə yi seçdi. Müharibə geosiyasət prizmasında 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin hər- bi as pekt ləri təkcə Rusiya, İran və ya Azərbaycan mən bə lə- rin dən və tədqiqatlarından deyil, həm də ingilis və ya fransız qay naq la rın dan və araşdırmalarından kifayət qədər yaxşı mə- lum dur, ona görə də həmin kampaniyada tərəfl ərin döyüş fəa- liyyəti ba rə sin də prinsipcə yeni bir mülahizə söyləmək çə tin 61 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra ki mümkün olsun. Bu nun la birlikdə, müəllifl ərin az bir qismi həmin müharibəni dün ya geosiyasəti kontekstində nə zər- dən keçirmişdir və mü ha ri bə nin hadisələri Rusiya-sovet ta rix elmində bu nöqteyi-nəzərdən heç vaxt öyrənilməmişdir (ən azı ümumi istifadə üçün açıq olan əsər lər formasında). Ona görə də biz təkcə Qafqazın deyil, həm də bütövlükdə Av ra si- ya qitəsinin tarixi taleyinə bu müharibənin nə qə dər mühüm tə sir göstərdiyini anlamaq üçün bu boşluğun dol du rul masını va cib hesab edirik. 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsi hərbi cə- hət dən «qəribə müharibə» idi: döyüş əməliyyatları gah fəal su rət də aparılır, gah barışığa əsasən birdən-birə dayandırılır, gah yeni dən başlayır, gah öz-özünə səngiyir, gah da yenidən alov la nır dı. Bu müharibəni tonqalla müqayisə etmək olar. Bir kərə od tutan ton qal bir müddət gur yanır, odunlar qaralıb kü- lə döndükcə alov təd ri cən zəifl əyir, kömürlər közərməyə baş- layır, amma gecənin qa ran lığında kömürlərin verdiyi işığın haləsindən kənarda da yan mış kiminsə əli tonqala yenidən odun atdıqdan sonra bir da ha tutuşub alovlanır. Belə bir tə- səv vür yaranır ki, döyüş əmə liy yat larının başlanğıcında nə İran, nə də Rusiya bir-birinə qarşı ge niş miqyaslı müharibə apar mağı nəzərdə tutmurdu və bu toq quş manı hər iki tərəfi n öz iradəsi ziddinə qoşulduğu lokal sər həd münaqişəsi hesab edirdi. 1804-cü ildə Böyük Qafqaz sı ra dağlarının hər iki tə- rə fi ndə Rusiya imperator ordusunun Gür cü stan korpusunun sa yı nın 10 min nəfərə güclə çatdığı bir şə rait də Rusiyanın han sı geniş miqyaslı müharibə aparmasından söh bət gedə bi lərdi? 1805-ci il mayın 1-nə olan vəziyyətə görə, Qaf qaz- dakı Rusiya qoşunlarının ümumi sayı dəqiq məlumdur. Piya- da hissəsində 42 ştab-zabit, 286 ober-zabit, 755 unter-za bit, 326 musiqiçi, 6055 sıravi, 883 qeyri-nizami aşağı rütbəli, sü- 62 Oleq Kuznetsov va ri hissəsində 4 ştab-zabit, 25 ober-zabit, 57 unter-zabit, 15 mu si qiçi, 485 sıravi, 59 qeyri-nizami, kazak polklarında və ko man da larında 4 ştab-zabit, 29 ober-zabit, 19 uryadnik, 5 katib, 840 ka zak 11 var idi. Qoşunlarda, generalları saymasaq, 9888 adam var idi. Bu qədər qüvvə ilə çoxmilyonlu əhalisi olan re gio na qar şı hansı planauyğun təcavüzdən söhbət ge də bilərdi? La kin iş ti rak çı tərəfl ərin iradəsinə zidd olaraq mü ha- ri bə düz 10 il da vam etdi və bu danılmaz fakt belə deməyə əsas verir ki, mü ha ri bə va si təsi ilə heç də Rusiyanın və ya İra nın maraqları müdafi ə edil mirdi. Söhbətin nədən getdiyini adekvat anlamaq üçün həmin mü ha ribə zamanı Qafqazdakı Rusiya qoşunlarının quruluşu ba rə sin də bir neçə söz söyləmək lazımdır. 1804-cü ildəki və- ziy yə tə gö rə, onlar imperator I Pavelin 1796-cı ildə apardığı hər bi-in zi ba ti islahat çərçivəsində yaradılmış Qafqaz ins- pek si ya sında bir ləş di rilmişdi. Hərbi-ərazi idarəsi olan bu cür inspeksiyaların sə la hiy yə tinə qoşunların yerbəyer edil- məsin dən və təchizatından baş la mış döyüş hazırlığınadək bü tün məsələlər daxil idi. Döyüş əmə liy yat larının aparılması üçün səhra korpuslarından, piyada və sü va ri diviziyalarından ibarət fəaliyyətdə olan ordu və ya or du lar yaradılırdı. Onların tərkibinə müxtəlif inspeksiyalara təh kim edilmiş hissələr və birləşmələr təyin edilir və daxil olurdu (Qaf qaz, Orenburq və Sibir inspeksiyaları bu qaydadan istisna təş kil edirdi, onların qoşunları fəaliyyətdə olan orduya təyin edil mir, qarnizon və sərhəd xidməti çəkirdilər). Beləliklə, Ru si ya tərəfi ndən İranla müharibəyə Qafqaz inspeksiyasının hissələri da xil oldular, halbuki bu inspeksiyanın ilkin vəzifəsi hücum de- yil, müdafi ə idi. Müharibənin elan edilməsindən başlamış Uzun kil sə barışığı bağlananadək Qarabağ ərazisində və İrə- 11 Дубровин Н.Ф. Указ.соч.,. С.. 437. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|