57
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
baş la nıl ma sı üçün məsuliyyəti dolayı olaraq İran tərəfi nin
üzə ri nə qoy muş dur. Nəticədə belə bir fi kir kök salmışdır ki,
Ru si ya ilə İran arasında müharibənin başlanıldığı tarix İran
hökm da rı Fə tə li şahın və ya Baba xanın Rusiyaya mü ha ri bə
elan et diyi 1804-cü il 10 iyun günü hesab edilməlidir (bun-
dan üç il əvvəl o, Böyük Britaniya ilə ittifaq bağlamışdı).
Lakin o döv rün hadisələrinə qərəzsiz baxılarsa, döyüş əmə-
liy yatlarının başlanılması üçün məsuliyyət eyni dərəcədə
Ru si ya nın üzərinə də qoyula bilər. 1804-cü il yanvarın 3-də
Ru si yanın Gürcüstan korpusunun qoşunları İranın vassalı
olan Azərbaycan Gəncə xan lığının paytaxtı Gəncəni hücumla
tut muş dular. Gəncənin fəth edilməsi Sankt-Peterburqda və
Tifl isdə Rusiyanın Qaf qaz da kı müstəmləkəçilik si ya sə ti-
nin növ bəti addımı kimi nə zər dən keçirilirdi Bu, 1801-ci il-
də Gür cüstanın Rusiyaya bir ləş di ril məsindən mən ti qi su rət-
də irəli gələn bir addım idi. Gəncənin iş ğalının Ru si ya–İran
münasibətlərini kəskinləşdirəcəyi dü şü nül mür dü, çünki Ru-
si ya nın ali hakimiyyəti və onun Qaf qaz da kı ad mi nis tra si ya sı
Avropa ənənəsinə uyğun olaraq (al man millətinin müqəddəs
Roma imperiyasının iştirakçıları ilə ana lo giya üzrə) Gəncə
xanlığını müstəqil feodal dövləti he sab edir di lər. Lakin
Teh ran da və Təbrizdə bu hadisəyə tamamilə zidd möv qe-
dən yanaşılırdı, ona görə də Gəncənin işğal edilməsinə tək-
cə İrana qarşı deyil, həm də Gəncəni ata-baba mülkü (yaxud
Qər bi Avropa ənənəsində domen) sayan Qacarlar sülaləsinə
qar şı birbaşa hərbi təcavüz aktı kimi baxılırdı. 1804–1813-cü
il lər də Rusiya ilə İran arasında müharibənin səbəbinə bu ba-
xış bucağından nəzər salınarsa, onda həmin müharibə əv vəl cə
Ru si ya–Qacar, sonra isə Rusiya–İran müharibəsi he sab edil-
mə lidir. Bu mənada adı çəkilən müharibə müasir Azər bay-
can tarix el mi nin belə bir konsepsiyasına tam uyğun gəlir ki,
1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsi və ona yekun
58
Oleq Kuznetsov
vurmuş Gü lü stan müqaviləsi Azərbaycan dövlətçiliyinin tə bii
inkişafını ya rı da kəsmişdir və bu inkişafın nəticəsi təkcə Qaf-
qa zın böyük his sə si ni deyil, həm də Cənubi Xəzəryanı böl gə-
ni, yəni müasir Şimali İra nı əhatə edən Böyük Azərbaycanın
yaradılması ola bilərdi.
1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin aş kar
ol ma yan daha bir mühüm səbəbi marksist elmi me to do lo gi-
ya nın «ta rixdə şəxsiyyətin rolu barəsində» tezisinə müvafi q
surətdə Ru siyanın Qafqazdakı baş hakimi, infanteriya ge ne-
ra lı Pavel Dmit ri yeviç Sisianovun (1754–1806) mənşəyi və
bununla bağlı olan sub yektiv dünyagörüşü hesab edilə bi-
lər. O, Kartlidən olan Çi çiş vili (Panaskerteli) soyadlı gürcü
knyaz ları nəslindən idi. Bu nəslin nümayəndələri 1724-cü
ildə çar VI Vaxtanqın məiy yə ti nin tərkibində Rusiyaya köç-
müş dülər. Üstəlik, Sisianov ana tə rəf dən gürcü çarları ilə qo-
hum idi (çar XII Georginin ikinci ar va dı olan sonuncu gür-
cü çarı, Kartli-Kaxeti çarı Mariam (Ma
riya) Georgiyevna
Çi çiş vili onun qohumu idi). Məlumdur ki, 1797-ci ildə Ağa
Mə həmməd şah Qacarın başçılığı ilə İran qo şun larının Gür-
cüs tana yürüşü zamanı knyazlar Çiçişvili–Si sia nov ların
Mdzrov re ti dərəsindəki ata-baba kəndləri talan edil
miş di.
Nə ti cə də 1803–1804-cü illərdə rus qoşunlarının Gəncəyə yü -
rü şü nə – 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinə sə-
bəb olmuş və qacarların Gəncə nəslindən Cavad xanın qət-
lə ye ti ril məsi və xanlığın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə ba şa
çatmış yü rü şü nə çiçişvililərin qacarlardan qisas almaq niy-
yə tinin də tə si ri olmuşdur. Bütün bunlar bizim belə bir te zi-
si mi zi bir daha təs diq edir ki, əzəldən müharibə İran əley-
hi nə və ya Azərbaycan əley hi nə deyil, qacarlar əleyhinə
xa rak ter daşımışdır. Həm də ona gö rə ki, knyaz P.D.Sisianov
1806-cı il fevralın 8-də (23-də) Ba kı nın İçə rişəhər qalasının
yaxınlığında öldürülənədək Qaf qaz da kı Ru siya qoşunları ko-
59
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
man danının hərəkətlərinin səbəbləri ara sın da qa carlardan qi-
sas amili mühüm rol oynamışdır.
Yeni dövrdə (tarixin dövrlərə bölünməsinin Avropa ənə-
nə sin də) və ya XVIII əsrdə müsəlman oykumenasının pe ri-
fe ri ya sında yerləşən bir çox xalqlar öz milli müqəddəratını
təyin et
mək problemini başqa dinlərdən olan qonşuları
ilə ittifaq he
sa
bı na həll etmək fi krinə düşmüşdülər. Belə
niyyətdə olanlar tək cə azərbaycanlılar deyildi, ingilislərin
və fransızların köməyi ilə ərəblər Məğribdə osmanlılardan
ayrılır, Rusiya və Avstriya im pe ri yasının yardımı ilə yunanlar,
rumınlar və onlarla qonşu olan slavyan xalqları Balkanlarda
türklərin hakimiyyəti altından çı xır, britaniyalıların dəstəyi
ilə Pamir sakinləri isə İran və ya əf qan ağalığından azad olur-
dular. Müasir Azərbaycan tarix el mi nin 1804–1813-cü il lərin
və 1826–1828-ci illərin Rusiya–İran mü ha ri bə lərinin, Gü-
lüstan və Türkmənçay müqavilələrinin öz mil li tarixində ro-
lu na, yerinə və əhəmiyyətinə qiymət verilməsi mə sə lə sini nə-
yə görə həll edə bilməməsi bir çox cəhətdən bu amil lə izah
olu nur. Bu gün Azərbaycan tarix elmi qarşısında son də rə cə
mü rək kəb olan mənəvi seçim problemi dayanır: qar şı du ran
iki tərəfi n ağalıq uğrunda mübarizəsi nəticəsində is ti la edil-
miş xalqın xələfl ərinin hansı tərəfə rəğbət bəsləməli olduqları
se çil məli və müəyyən edilməlidir. Zənnimizcə, bu vəziyyətdə
bir mə nalı seçim etmək prinsipcə mümkün deyildir, ona görə
də Azər baycan tədqiqatçılarının verdikləri qiymətlər bundan
son ra da subyektivizmi ilə seçiləcək və bu qiymətlərin səs lən-
di ril di yi zamanın ideoloji və siyasi konyunkturasından tam
asılı ola caq dır.
Bu cür seçim edilməsinin nə qədər mürəkkəb məsələ ol-
du ğu nu göstərən parlaq nümunə Azərbaycan tədqiqatçılarının
1805-ci ildə bir sıra Azərbaycan xanlıqlarının – Qarabağ, Şə-
Dostları ilə paylaş: |