Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Oleq Kuznetsov
57 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra baş la nıl ma sı üçün məsuliyyəti dolayı olaraq İran tərəfi nin üzə ri nə qoy muş dur. Nəticədə belə bir fi kir kök salmışdır ki, Ru si ya ilə İran arasında müharibənin başlanıldığı tarix İran hökm da rı Fə tə li şahın və ya Baba xanın Rusiyaya mü ha ri bə elan et diyi 1804-cü il 10 iyun günü hesab edilməlidir (bun- dan üç il əvvəl o, Böyük Britaniya ilə ittifaq bağlamışdı). Lakin o döv rün hadisələrinə qərəzsiz baxılarsa, döyüş əmə- liy yatlarının başlanılması üçün məsuliyyət eyni dərəcədə Ru si ya nın üzərinə də qoyula bilər. 1804-cü il yanvarın 3-də Ru si yanın Gürcüstan korpusunun qoşunları İranın vassalı olan Azərbaycan Gəncə xan lığının paytaxtı Gəncəni hücumla tut muş dular. Gəncənin fəth edilməsi Sankt-Peterburqda və Tifl isdə Rusiyanın Qaf qaz da kı müstəmləkəçilik si ya sə ti- nin növ bəti addımı kimi nə zər dən keçirilirdi Bu, 1801-ci il- də Gür cüstanın Rusiyaya bir ləş di ril məsindən mən ti qi su rət- də irəli gələn bir addım idi. Gəncənin iş ğalının Ru si ya–İran münasibətlərini kəskinləşdirəcəyi dü şü nül mür dü, çünki Ru- si ya nın ali hakimiyyəti və onun Qaf qaz da kı ad mi nis tra si ya sı Avropa ənənəsinə uyğun olaraq (al man millətinin müqəddəs Roma imperiyasının iştirakçıları ilə ana lo giya üzrə) Gəncə xanlığını müstəqil feodal dövləti he sab edir di lər. Lakin Teh ran da və Təbrizdə bu hadisəyə tamamilə zidd möv qe- dən yanaşılırdı, ona görə də Gəncənin işğal edilməsinə tək- cə İrana qarşı deyil, həm də Gəncəni ata-baba mülkü (yaxud Qər bi Avropa ənənəsində domen) sayan Qacarlar sülaləsinə qar şı birbaşa hərbi təcavüz aktı kimi baxılırdı. 1804–1813-cü il lər də Rusiya ilə İran arasında müharibənin səbəbinə bu ba- xış bucağından nəzər salınarsa, onda həmin müharibə əv vəl cə Ru si ya–Qacar, sonra isə Rusiya–İran müharibəsi he sab edil- mə lidir. Bu mənada adı çəkilən müharibə müasir Azər bay- can tarix el mi nin belə bir konsepsiyasına tam uyğun gəlir ki, 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsi və ona yekun 58 Oleq Kuznetsov vurmuş Gü lü stan müqaviləsi Azərbaycan dövlətçiliyinin tə bii inkişafını ya rı da kəsmişdir və bu inkişafın nəticəsi təkcə Qaf- qa zın böyük his sə si ni deyil, həm də Cənubi Xəzəryanı böl gə- ni, yəni müasir Şimali İra nı əhatə edən Böyük Azərbaycanın yaradılması ola bilərdi. 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin aş kar ol ma yan daha bir mühüm səbəbi marksist elmi me to do lo gi- ya nın «ta rixdə şəxsiyyətin rolu barəsində» tezisinə müvafi q surətdə Ru siyanın Qafqazdakı baş hakimi, infanteriya ge ne- ra lı Pavel Dmit ri yeviç Sisianovun (1754–1806) mənşəyi və bununla bağlı olan sub yektiv dünyagörüşü hesab edilə bi- lər. O, Kartlidən olan Çi çiş vili (Panaskerteli) soyadlı gürcü knyaz ları nəslindən idi. Bu nəslin nümayəndələri 1724-cü ildə çar VI Vaxtanqın məiy yə ti nin tərkibində Rusiyaya köç- müş dülər. Üstəlik, Sisianov ana tə rəf dən gürcü çarları ilə qo- hum idi (çar XII Georginin ikinci ar va dı olan sonuncu gür- cü çarı, Kartli-Kaxeti çarı Mariam (Ma riya) Georgiyevna Çi çiş vili onun qohumu idi). Məlumdur ki, 1797-ci ildə Ağa Mə həmməd şah Qacarın başçılığı ilə İran qo şun larının Gür- cüs tana yürüşü zamanı knyazlar Çiçişvili–Si sia nov ların Mdzrov re ti dərəsindəki ata-baba kəndləri talan edil miş di. Nə ti cə də 1803–1804-cü illərdə rus qoşunlarının Gəncəyə yü - rü şü nə – 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinə sə- bəb olmuş və qacarların Gəncə nəslindən Cavad xanın qət- lə ye ti ril məsi və xanlığın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə ba şa çatmış yü rü şü nə çiçişvililərin qacarlardan qisas almaq niy- yə tinin də tə si ri olmuşdur. Bütün bunlar bizim belə bir te zi- si mi zi bir daha təs diq edir ki, əzəldən müharibə İran əley- hi nə və ya Azərbaycan əley hi nə deyil, qacarlar əleyhinə xa rak ter daşımışdır. Həm də ona gö rə ki, knyaz P.D.Sisianov 1806-cı il fevralın 8-də (23-də) Ba kı nın İçə rişəhər qalasının yaxınlığında öldürülənədək Qaf qaz da kı Ru siya qoşunları ko- 59 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra man danının hərəkətlərinin səbəbləri ara sın da qa carlardan qi- sas amili mühüm rol oynamışdır. Yeni dövrdə (tarixin dövrlərə bölünməsinin Avropa ənə- nə sin də) və ya XVIII əsrdə müsəlman oykumenasının pe ri- fe ri ya sında yerləşən bir çox xalqlar öz milli müqəddəratını təyin et mək problemini başqa dinlərdən olan qonşuları ilə ittifaq he sa bı na həll etmək fi krinə düşmüşdülər. Belə niyyətdə olanlar tək cə azərbaycanlılar deyildi, ingilislərin və fransızların köməyi ilə ərəblər Məğribdə osmanlılardan ayrılır, Rusiya və Avstriya im pe ri yasının yardımı ilə yunanlar, rumınlar və onlarla qonşu olan slavyan xalqları Balkanlarda türklərin hakimiyyəti altından çı xır, britaniyalıların dəstəyi ilə Pamir sakinləri isə İran və ya əf qan ağalığından azad olur- dular. Müasir Azərbaycan tarix el mi nin 1804–1813-cü il lərin və 1826–1828-ci illərin Rusiya–İran mü ha ri bə lərinin, Gü- lüstan və Türkmənçay müqavilələrinin öz mil li tarixində ro- lu na, yerinə və əhəmiyyətinə qiymət verilməsi mə sə lə sini nə- yə görə həll edə bilməməsi bir çox cəhətdən bu amil lə izah olu nur. Bu gün Azərbaycan tarix elmi qarşısında son də rə cə mü rək kəb olan mənəvi seçim problemi dayanır: qar şı du ran iki tərəfi n ağalıq uğrunda mübarizəsi nəticəsində is ti la edil- miş xalqın xələfl ərinin hansı tərəfə rəğbət bəsləməli olduqları se çil məli və müəyyən edilməlidir. Zənnimizcə, bu vəziyyətdə bir mə nalı seçim etmək prinsipcə mümkün deyildir, ona görə də Azər baycan tədqiqatçılarının verdikləri qiymətlər bundan son ra da subyektivizmi ilə seçiləcək və bu qiymətlərin səs lən- di ril di yi zamanın ideoloji və siyasi konyunkturasından tam asılı ola caq dır. Bu cür seçim edilməsinin nə qədər mürəkkəb məsələ ol- du ğu nu göstərən parlaq nümunə Azərbaycan tədqiqatçılarının 1805-ci ildə bir sıra Azərbaycan xanlıqlarının – Qarabağ, Şə- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|