Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Oleq Kuznetsov
51 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra Başqa sözlə, müasir Azərbaycanın ərazisi Rusiya tərə fi n- dən il haq edilməyə məhkum idi, necə ki, bir vaxtlar Hindistan Bö yük Britaniya tərəfi ndən ilhaq edilməyə məhkum ol muş- du. Tək cə bu ilhaqın hansı üsulla – hərbi, yoxsa sülh yo lu ilə həyata ke çi ri lə cəyi barədə sual açıq qalırdı. Tarixi ha di sə lə rin sonrakı ge di şinin də göstərdiyi kimi, Azərbaycan tor paq la- rının Rusiya im pe ri ya sı nın hakimiyyəti altına keçməsi qarışıq xarakter da şı yır dı – xanların bir hissəsi könüllü birləşdirildi, digər his sə si isə az qan tökülməklə, yerli əhali tərəfi ndən qız- ğın mü qa vi mət göstərilmədən və daha sonra partizan mü ha- ri bə si apa rıl ma dan zəbt edildi. Faktiki olaraq deyə bilərik ki, müa sir Azərbay can ərazisinin Rusiya imperiyasının tərkibinə da xil olması in teq ra si ya-müstəmləkə xarakteri daşıyırdı, yəni im pe riya yurisdiksiyası altına könüllü keçmək barəsində elita ilə danışıqlar aparılması yo lu ilə həll edilə bilməyən ixtilafl ar silahlı zorakılıq vasitəsilə ara dan qaldırılırdı. Yuxarıda deyildiyi kimi, XVIII əsrin sonlarında – XIX əs rin əvvəllərində İranın və Azərbaycanın mədəni inkişaf ba- xı mın dan Avropa ölkələrindən geriliyi 1804–1813-cü illərin Ru si ya–İran müharibəsinin əsas səbəblərindən biri idi. XVIII əs rin ikinci yarısı o dövrün əsas imperiyalarının geosiyasi hökm ran lıq sahələrinin sərbəst genişlənməsinin başa çatdığı və bu sa hələr arasında hədd qoyulmağa başlanıldığı bir dövr idi. Dün ya obyektiv olaraq öz zəmanəsinin altı əsas im pe ri- ya sı nın – Avstriya, Britaniya, Osmanlı, İran, Rusiya və Fran- sa imperiyalarının təsir sahələrinə bölünmüşdü, özü də bu im pe ri ya lar o vaxtadək Skandinaviyada, Baltikyanı bölgədə, al man knyaz lıq la rında, Balkanlarda, Şimali Afrikada, Qaf- qaz da, Şi ma li və Mərkəzi Amerikada formal müstəqil olan «bufer zo na la rı»nı bu və ya digər şəkildə ilhaq edərək öz geosiyasi təsir sa hə lə ri nə daxil etmişdilər. Bir sözlə, dünyanın 52 Oleq Kuznetsov ilkin bölgüsü apa rıl mış və bundan sonra dünya geosiyasi təsir sahələrinin per ma nent bölgüsü dövrünə daxil olmuşdu. Bu bölgü bizim za man da da davam edir. Son iki əsr ərzində baş vermiş hər bir lokal mü ha ri bənin arxasında bu və ya di- gər regiondakı geosiyasi rə qi bi nin mövqeyini və təsirini özgə əli ilə zəifl ətməyə çalışan han sı sa imperiyanın maraqları da- yan mışdır. 1804–1813-cü il lə rin Rusiya–İran müharibəsi dün- ya nın bölüşdürülməsi uğ run da ilk müharibələrdən biri oldu. Bu müharibədə İranın ar xa sın da Böyük Britaniya və Fransa da yan mışdı. Onlar Rusiya im pe ri ya sı nın Köhnə dünyadakı stra teji imkanlarını zəifl ətmək üçün onun mümkün qədər çox sayda qüvvə və vasitələrini Av ro pa dan Qafqaza çəkib apar- ma sını istəyirdilər. Əlbəttə, XIX əsrin əv vəl lə rində nə İran hökmdarı Fətəli şah, nə vəliəhd Abbas Mirzə, nə də Azər bay- can xanları dünyaya ağalıq uğrunda böyük geosiyasi oyu nun şah mat taxtasında yalnız ayrı-ayrı fi qurlar olduqlarını ba şa düş mək istəmirdilər. 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsi qlobal Ru- si ya–Britaniya qarşıdurmasının məntiqi davamı olmuşdur. Həmin qarşıdurmanın ilkin səbəbi isə Qafqazdan və Azər- bay candan coğrafi cəhətdən uzaqda yerləşən Malta adasına görə ixtilafl arın ni zama salınmaması olmuşdur. 1799-cu il- də baş lanmış bu mü na qi şənin tarixçəsi çox maraqlı oldu- ğun dan onun barəsində bir qə dər geniş söhbət açılmasına də yər. Məsələ burasındadır ki, Ru siya imperatoru I Pavel tax ta çıxdıqdan az sonra, 1797-ci il də özünü Avropanın ən qə dim dini-cəngavər ordeninin – bu gün Malta Ordeni adı ilə daha çox tanınan müq. İoann Ye ru sə lim linin Hərbi Qos- pi tal yer lər Ordeninin müdafi əçisi elan et di. 1798-ci ilin ya- yın da Malta Napoleon Bonapartın başçılıq et di yi Fransa qo şun larına döyüşsüz təslim oldu, nəticədə Malta Or de ni 53 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra bö yük magistrsiz və yersiz qaldı, ordenin cəngavərləri isə kö mək üçün Rusiya imperatoru I Pavelə müraciət etdilər. İm pe ra torun Malta ordenini himayəsinə qəbul etməsi mü- qa bi lin də ona Or denin böyük magistri elan edilməsi vədi ve rildi. 1798-ci il de kab rın 16-da I Pavel Malta Ordeninin böyük magistri seçildi və dər hal «Rusiya imperiyasının quberniyası» elan olunmuş Malta adasını boşaltmağı Fransa imperatoru Napoleon Bonapartdan tə ləb etdi. Bonapart Rusiya imperatorunun iddialarını təmin et mək dən boyun qaçırdı, bu isə Rusiyanın Napoleon əleyhinə 1-ci koa lisiyaya qoşulmasına səbəb oldu və general-feldmarşal (son ra lar – ge- ne ra lissimus) A.V.Suvorovun komandanlığı altında Ru si ya qo şunları korpusunun 1799-cu ilin əfsanəvi İtaliya yü rü şün- də iştirakını şərtləndirdi. Bu yürüş 1799–1800-cü illərin qı- şın da Alp dağlarından heyrətamiz keçidlə başa çatdı. 1800-cü il sentyabrın 5-də ingilislər Napoleon Bonapart qoşunlarının Mi sir də məğlubiyyətə uğramasından istifadə edərək Mal- ta nın pay tax tı Valettanı tutdular. Bu dəfə I Pavel «Malta qu- ber ni ya sı»nı Ru siyanın yurisdiksiyası altına qaytarmaq tələbi ilə Bri taniya taxt-tacına müraciət etdi, amma yenə də rədd cavabı aldı. Ru si ya və Britaniya imperiyaları Avropa qitəsinin müxtəlif tə rəfl ə rində yerləşdiklərinə görə onların arasında müharibə prak ti ki mümkün deyildi, odur ki, imperator I Pavel 1801-ci il fev ra lın 28-də Don kazak qoşununu Britaniyanın Hindistandakı ko lo ni ya larına qarşı cəza əməliyyatı üçün tam tərkibdə yürüşə gön dər mə yi qərara aldı, lakin 1801-ci il martın 11-dən 12-nə keçən ge cə imperatorun qətlə yetirilməsi üzündən bu yürüş başa çat dı rıl madı 8 . 8 Безотосный В.А. Наполеоновские планы Павла Петровича // Ро ди на. 2008, № 7, səh. 56-62; Краснов П.Н. Поход в Индию // Рус- ский инвалид, 1900, № 22-23; Митрофанов А.А. Русско-французские Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|