Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış

38
Oleq Kuznetsov
gün Rusiya ilə Tür kiyənin həmin ideyanı  həyata keçirmək 
üçün fəal iş apar dıq la rının təsdiq edilməsidir. Hazırda «türk 
layi həsi»  Rusiya  xa ri ci  siyasətinin obyektiv imperatividir, bu 
layi hənin həyata  ke çi ril məsi Mərkəzi Qafqaz ölkələrində şə-
rai tə əhəmiyyətli təsir gös tə rəcəkdir. 
Mərkəzi Qafqazın müstəqil dövlətləri və özbaşına elan 
olun muş dövlət qurumları Qafqaz-Qara dəniz regionunda 
geo  si  ya sət kontekstinin dəyişməsini istənilən halda nəzərə al-
ma lı  ola caq lar.  Mərkəzi Qafqazın ayrı-ayrı ölkələrində siyasi 
eli ta la rın özlərinə təbii müttəfi q saydıqları Avropa İttifaqı və 
NATO öl 
kə ləri həmin geosiyasətin məzmununa təsirlərini 
get  dik  cə daha çox itirirlər. Qafqaz regional geosiyasətində 
güc mər kəz lə ri nin  yer də yişməsi labüd surətdə Azərbaycanı, 
Er  mə  ni s ta nı və  Gür cü sta nı daha qüdrətli və məsuliyyətli siya-
si  oyun çu la rın  ma raq  mü na qişələri üzərində müvazinət sax-
lamaq imkanından məhrum edə cək dir, çünki həmin oyun çu-
ların bir hissəsi Mərkəzi Qafqaz öl kə lərinin siyasi elitalarının 
kor porativ  maraqlarına zidd olan öz korporativ maraqlarını 
əldə etmək üçün birləşəcəkdir. 
İstənilən halda ən yaxın onillikdə bütün Qafqaz regio-
nu nu onun dünya sisteminə sonrakı inteqrasiyasına yönələn 
cid di  trans for  masiya  prosesləri gözləyir. Bu gün regional 
mü na qişələr hə min  inteqrasiyanın yolunda maneədir. Mər-
kə zi  Qafqaz  re gio nu  keyfi yyətcə  dəyişmişdir və onun si ya si 
elitaları baş vermiş  də yi şikliklərə necə uyğunlaşmaq mə sə-
ləsini həll etməlidirlər. 

---

39
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra 
(1804 – 1813-cü illərin Rusiya – İran müharibəsi 
hadisələrinin və Gülüstan müqaviləsinin mahiyyətinin 
onun 200 illiyi konteksində tarixi qavranılması təcrübəsi)
Rusiya imperiyası ilə İran dövləti arasında XIX əsrin ən 
uzun sürən müharibəsi olmuş, 1804-cü ildən 1813-cü ilə-
dək təq ri bən 10 il davam etmiş müharibəyə son qoyan Gü-
lü stan  mü qa viləsinin imzalanmasının 200 illiyi 2013-cü il 
okt yab rın 24-də tamam oldu. Avropada və  Şimali  Af ri ka da 
Na po leon  müharibələrinin 15 illik dövrünü nəzərə  al ma saq, 
əsrin heç bir açıq silahlı qarşıdurması bu qədər çək mə miş-
di. Amma Na po leon bir neçə müharibə aparmışdı, özü də bu 
müharibələr za man ca qısa müddətli, miqyas ba xı mın dan  lo-
kal hərbi  mü na qi şə lər idi. Məhz buna görə  də  on la rı  bə şər 
ta ri xində ilk dünya mü ha ri bə si  hesab  etmək müm kün de yil-
dir. 1804–1813-cü il lə rin  Ru si ya–İran  mü ha ri bə si nin  gedişi 
və nəticələri ilə bağlı bir çox sual lar in di yə  dək  qal maq da dır. 
Bu suallara prinsipial və doğ ru-düz gün  ca  vab  lar  hələ  də ve-
ril mə mişdir. Halbuki bu mü ha ri bə Azər bay can  xalqının  ta ri xi 
müqəddəratı üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edə rək,  yü zil lik-
lər ərzində onun milli, intellektual, si ya si və döv lət çilik  in ki-
şafının hansı yollarla gedəcəyini müəy yən ləş dir miş dir.  Ona 
görə  də  həmin müharibə ilə bağ lı  ta ri xi  boş luq lar  vicdan  və 
dürüstlüklə doldurulmalıdır. Biz o döv rün ha di sə lə rinin,  hər-

---

40
Oleq Kuznetsov
bi, siyasi fəaliyyətlərinin və  bun lar la  bağlı  olan  dip lo matik 
ge diş lərin hərtərəfl i təh li li ni  ver məyə iddia et mi rik, çün ki bu, 
jur nal  məqaləsinin de yil, ge niş  bir  mo no qra fi  ya nın və zi fə si-
dir. Bununla belə,  Ru si ya,  Azər bay can  və İran tarixçiləri tə rə-
fi n dən bir daha dərk edilməsinə ehtiyacı olan bəzi məsələlərə 
to xun ma ğa çalışacağıq.
Rusiya tarix elminin sovet dövründən  əvvəlki  ənənəsi 
(onun  ən parlaq nümayəndələri Sankt-Peterburq Elmlər 
Aka  de  mi ya sı nın daimi akademik-katibi general-leytenant 
N.F.Dub ro vin  və Ru siya İmperator ordusunun Qafqaz hərbi 
dai rə si  qərargahının hər bi-tarix  şöbəsinin rəisi general-ley te-
nant V.A. Potto idi) bu mü haribənin  əsas və  bəlkə  də ye ga-
nə sə bə bi ni  Rusiya  im pe ri ya sı nın öz geosiyasi təsirini Bö yük 
Qaf qaz  dağları sil si lə sin dən mümkün qədər uzaqlara doğ ru 
mak si mum  ge niş lən dir mək niyyətində görürdü. Bu is 
ti 
qa-
mət də  fəa liyyət 1801-ci ildə  Gür cüs tanın birləşdirilməsi ilə 
baş lan mışdı
1
.  «Pro le tar  bey nəl mi ləl çi li yi»  ideoloji  pos tu-
la tı na  əsas lanan  sovet  tarixşünaslıq  ənə nə si  –  həm Rusiya, 
həm də Azərbaycan tarixşünaslığı ya bu möv zu dan yan keç-
mə yə çalışmış, ya da bunu Azərbaycan xal qı nın Rusiya im-
pe ri ya sı nın tərkibinə daxil olmaq kimi «tarixən  şərt lən miş» 
niyyətinin gerçəkləşməsi ilə bağlamışdır
2
.  Ən ye 
ni döv-
1
 Bax: Дубровин Н.Ф. История войны и владычества русских на 
Кавказе: В 8-ми тт. СПб.: Тип. Департамента уделов, 1871-1888. т. IV; 
Пот то В.А. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, ле  ген-
дах  и  биографиях:  В 5-ти  тт.  СПб.:  Тип.  Е.  Евдокимова, 1887-1889. 
т. I; Утверждение русского владычества на Кавказе: 1801-1901. К сто-
ле  тию присоединения Грузии к России: В 4-х тт. / Под ред. Н.Н.Бе-
ляев  ского, В.А.Потто. Тифлис: Тип. Я.И. Либермана, 1902. т. I.
2
  Məsələn, bax:: Ибрагимбейли Х.М. Россия и Азербайджан в пер -
вой  трети XIX века  (из  военно-политической  истории).  М.:  Наука. 
Глав   ная редакция восточной литературы. 1969; Мустафаев Дж.М. Се-

---

41
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
rün (yəni SSRİ-nin dağılmasından sonrakı dövrün) Ru 
si-
ya və Azər baycan tarix elmi 1804–1813-cü illərin  Ru si ya–
İran müharibəsi mövzusuna son 20 ildə bir dəfə də  mü  ra ciət 
etməmiş, onun başlanmasının və ya qurtarmasının 200 il-
liyi ki mi «xronoloji» cəhətdən  əlverişli  şəraitin  ya ran ma sı-
na  bax ma ya raq,  bu  müharibəyə dair, ümumiyyətlə, heç bir 
mo no qra fi k  təd qiqat ortaya qoymamışdır. Bu, müa sir Azər-
bay canda  və  ya  Ru si ya da  rəsmi akademik sə viy yə də  hə min 
mü haribənin  ha di sə lə rinə  və  nəticələrinə real ma ra ğın ol ma-
dı ğı nı bir daha təs diq edir. 1804–1813-cü il lə rin  Rusiya–İran 
mü ha ribəsinin ba şa çat ma sının 200 illiyi fak tı na  mü nasibət 
bil dirən yeganə qu 
rum özünün tədqiqat fəa liy yə tin də çox 
qə rəz li  mövqe  tutan  Ən Ye ni Dövlətlər Beynəlxalq  İn sti tu tu 
olmuşdur. 2013-cü ilin əvvəllərində bu institut konkret ta rixi 
məzmundan xa li olan, aş kar  siyasi  mahiyyət daşıyan «Gü-
lüstan  sülh  mü qa vi lə si nin  müa sir  əhəmiyyəti» adlı 28 sə hi-
fə lik  məruzəni
3
  ki tab ça  şəklində  nəşr etmişdir. Bütün bunlar 
bizə tamamilə  qəti su rət də belə söy lə məyə imkan verir ki, 
Azər baycan  xalqının və  ümu miy yət lə, bütün digər Qafqaz 
xalq la rının tarixi müqəddəratı üçün nə ti cə lə ri nin  xüsusi  ak-
tual lı ğına baxmayaraq, 1804–1813-cü illərin Ru 
si ya–İran 
mü ha ri bəsi  əvvəlki kimi yenə  də naməlum və ya «unu dul-
muş» müharibə olaraq qalır.
вер ные ханства Азербайджана и Россия (конец XVIII – начало XIX в.). 
Ба ку: Эльм. 1989; Петрушевский И.П. Ханства Азербайджана и воз ник-
новение русской ориентации // Известия АН АзССР (отдел. общ. наук). 
Вып. II. Баку, 1946, № 5; Присоединение  Азербайджана  к  Рос сии  и 
его прогрессивные последствия в области экономики и куль туры (XIX 
–  нач. XX в.) / Под  ред.  А.С.Сумбатзаде,  Баку:  АН  Азер байджанской 
ССР. Институт народов Среднего и Ближнего Вос тока, 1955.
3
  Современное  значение  Гюлистанского  мирного  договора.  М.: 
Меж дународный институт новейших государств, 2012.

---