Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
42 Oleq Kuznetsov Bütün bunlar bizi postsovet məkanında müasir tarix el- min də yaranmış bu boşluğu doldurmağa cəhd göstərməyə məcbur edir... Biz öz qarşımıza 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran mü- ha ri bə sinin səbəblərinə, gedişinə və nəticələrinə dair ge niş oçerk yaz maq vəzifəsini qoymamışıq (bu vəzifəyə mo noq- ra fi ya həsr et mək olar), bununla belə, əvvəllər Rusiya və ya Azər baycan ta rix el minin maraq dairəsinə daxil ol ma mış və şübhəsiz, dərindən dərk edil məyə layiq olsa da, hə lə tədqiqat predmeti olmamış bu mü ha ri bənin faktlarına, ha di sə lə rinə və ya proseslərinə həm kar la rımızın diqqətini cəlb et mək is- təyirik. Bu, ilk növbədə Azər bay can elmi məktəbi üçün xü- susilə aktual olacaqdır. Son 20 ildə bu məktəbin nü ma yən- də ləri sovet tarix elminin ideo lo ji şərtlənmiş in tel lektual konstruksiyalarını uğurla söküb da ğıt mış, am ma bunların qa- lıqları üzərində özlərinin məntiqi cə hət dən bit kin, faktoloji cəhətdən əsaslı olan, bir çox tarixi ha di sə ləri və pro ses ləri adekvat izah edən elmi mühakimələrini irə li sürmə miş lər. Əslində, biz Azərbaycanın peşəkar tarixçiləri qar şı sın da tam bir sıra suallar qoymaq niyyətindəyik. Ümid edirik ki, gə lə- cək də nə vaxtsa onlar bu suallara doğru-düzgün cavablar (ilk növ bə də özləri üçün) tapacaqlar. Müharibənin səbəblərinə və başlanmasına dair müzakirələr 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin geo- si yasi səbəbləri aşkardır. Ən üzdə olan səbəb Rusiya im pe- ri ya sının Qaf qaz da İrandan formal-hüquqi asılı olan ərazilər hesabına öz möv cudluğunu genişləndirmək niyyətidir. Bu yolda ilk ad dım 1783-cü il tarixli Georgiyevsk traktatına mü- 43 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra va fi q surətdə Gür cüs tanın birləşdirilməsi olmuşdur. Elə bu- nun qədər aşkar olan ikin ci səbəb İran dövlətinin Qafqazdakı vassallarını şimaldan gə lən xarici hərbi-siyasi təhlükədən hər bi müdafi ə etməklə bağlı sü ze ren lik vəzifələrini yerinə ye tir məyə obyektiv iqtidarsızlığı ol muş dur. Bu fi krin doğ- ru lu ğunu Gürcüstanın Rusiyaya bir ləş di ril mə sinə nə İran hökm darı Fətəli şah tərəfi ndən, nə də vəliəhd Ab bas Mirzə tə rə fi n dən heç bir münasibət bildirilməməsi bir da ha sü- but et mişdir. İranın Qafqazda (bu sözün ən geniş an la mın- da) yer ləşən, sonralar vahid Azərbaycan xalqının, ardınca isə Azər bay can millətinin formalaşması üçün etnik təməl ro- lu nu oy na mış müxtəlif türk tayfalarının məskunlaşdığı əra- zi lər in zi ba ti baxımdan vəliəhd Abbasa Mirzəyə tabe idi. Mahiyyət eti ba rı ilə, Rusiyanın Qafqazdakı hərbi ko man- dan lı ğı müxtəlif bə ha nə lər dən və səbəblərdən istifadə edə- rək, Qafqazda yerli feo dal zadəganları ilə vəliəhd Abbas Mir zə hakimiyyəti arasında qar şı lıq lı münasibətlərin irsi xa- rak ter daşıması ilə əlaqədar əs lin də özü-özünü idarə edən və buna görə də xarici təcavüzdən mü da fi ə üçün İran si lah lı kon tingentlərinin mövcudluğundan və kö mə yin dən məh rum olan ərazilər hesabına öz ölkəsinin sər həd lə rini ge niş lən dir- məyə hazır idi və ən başlıcası, buna qa dir idi. Be lə lik lə, döv- lət-hüquqi statusuna görə Avropa her soq luq la rına yaxın olan xanlıqlardan ibarət pərakəndə-feodal Şi ma li Azər bay canı os- manlılar ilə döyüşlərdə bərkimiş Rusiya qo şun ları üçün nis- bə tən yüngül qənimət idi. Bu əraziləri az qan tök mək lə fəth et mək mümkün idi. Bu isə generallar və za bit lər üçün çox- saylı mükafatlar, şan-şöhrət demək idi. Belə dav ranış mən ti qi bütün dünya imperiyalarına xasdır, bu mənada Ru siya im pe- ri ya sı istisna təşkil etmirdi. Zəif ya tabe olmalı, ya da məhv ol ma lı idi. Tertium non datur – üçüncü yol ve ril mə miş dir. 44 Oleq Kuznetsov Yuxarıda göstərilən iki aşkar səbəbdən savayı, aşkar ol- ma yan, amma eyni dərəcədə əhəmiyyətli olan bir sıra başqa sə bəb lər də var idi. Bu səbəblərin mövcudluğuna nə Rusiya, nə də Azər baycan tarix elmi heç vaxt diqqət yetirməmişdir, diq qət ye tir sə də bundan geniş ictimaiyyət üçün açıq olan nə- ti cə lər çı xar mamışdır. Bu səbəblərdən biri Azərbaycan xan- larının öz İran süzerenlərinə münasibətdə separatizmi ol- muş dur. C.M.Mus ta fa yev «Azərbaycanın şimal xanlıqları və Rusiya (XVIII əsrin son ları – XIX əsrin əvvəlləri)» adlı əsə rin də belə bir faktı çox inandırıcılıqla sübut etmişdir ki, XVIII əsrin sonlarında Ba kı, Gən cə, Şəki, Şamaxı və on la- rın qonşuları sosial-iqtisadi in ki şaf ba xı mından İran im pe- ri ya sının öz ərazilərini geridə qoy muş dular. Bu isə tam bir sıra Qafqaz xanlarının Təbriz və Teh ran dan maksimum ge- niş miqyasda aralanmaq və hətta İran dan siyasi suverenlik əl də etmək niyyətinin maddi səbəbi və əsası olmuşdu. Daha iri xan lıq larda bundan ötrü nəinki ilkin şərt lər, həm də öz ma liyyə-fi skal sistemləri, pul vahidləri, İra nın ölçü və çəki sis tem lərindən tamamilə fərqlənən ölçü və çə ki sistemləri şək lində əsaslar da var idi. 1812-ci ilin iyun ayın da, müa- sir Azər baycanın böyük hissəsinin ərazisi Rusiyaya de-fak- to bir ləş dirildikdən az sonra Gürcüstandakı ali baş ko man- dan, Gür cüs tanda, Qafqaz və Həştərxan quberniyalarında mül ki şöbənin və sərhəd işlərinin baş müdiri (bu vəzifəni o, 1811–1815-ci illərdə tutmuşdur), Rusiyanın Qafqazda ən bö- yük rəisi olan infanteriya generalı N.F.Rtişşevin sərəncamı ilə son ra lar Gülüstan müqaviləsinə əsasən Rusiyaya de-yure bir ləş dirilmiş torpaqların kameral təftişi (və ya Qərbi Av ro pa ənənəsində lüstrasiyası) aparılmışdı. Ali Gürcüstan hö ku mə- ti nin dövlət ekspedisiyası tərəfi ndən aparılan təftiş inandırıcı su rət də göstərmişdi ki, Qafqaz xanlıqları İran dövləti ilə qar- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|