Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
66 Oleq Kuznetsov ri bə də İran hakimlərinə kömək göstərməkdən imtina et di və ge neral Qardanın missiyasını geri çağırdı. Fransanın İra na tə si rini minimuma endirmək üçün Hindistandakı Bri ta ni ya müs təm ləkə administrasiyası da tədbirlər görürdü: İran la Bö- yük Britaniya arasında hərbi-texniki əməkdaşlığın bər pa sı nın müm kün lüyü barədə danışıqlara başlanmışdı. Bütün bun la- rın nəticəsində İran Fransadan heç nə ala bilmədi. Cə mi iki ay çəkən qısamüddətli Fransa–İran yaxınlaşması və po zu luş- ma sı Uzun kil sə barışığının qüvvədən düşməsinə, dö yüş əmə- liy yat la rı nın yenidən başlanmasına, Qarababa ya xın lı ğın da İran or dusunun məğlubiyyətə uğramasına və rus qo şun la rı nın Nax çı va nı tutmasına gətirib çıxardı. 1808-ci il kam pa ni ya- sı İran döv lətinin hərbi-texniki zəifl iyini və xaricdən yar dım al ma dan öz qüv vələri və resursları ilə müharibə apar ma ğa qa dir ol ma dı ğı nı əyani surətdə bir daha göstərdi. Qa ra ba ba ya xın lı ğında məğ lu biy yət dən sonra iranlıların döyüş əmə liy- yat la rı öz-özünə kə sil di və yalnız il yarım sonra, Fətəli şah və Abbas Mirzə öz cəb bə xa na la rını doldurmaq üçün yeni mənbə tap dıqdan sonra yeni dən başlandı. Bu dəfə də həmin mənbə Böyük Britaniya ol du. Məsələ burasındadır ki, Tilzit sülh müqaviləsi de-yure Ru si ya nın və Fransanın xarici düşmənlərə qarşı birgə hücum və mü da fi ə əməliyyatları aparmasını nəzərdə tuturdu və o vaxt bu düş mənlərin sırasında Böyük Britaniya və İran da var idi. Mü qa vi lə nin bağlanması Britaniyanın Hindistanda ağa- lığı üçün po ten sial təhlükə törədirdi (Napoleon hələ 1798-ci ildən Hindistana yü rüş etməyi arzulayırdı), odur ki, Lon don özünü sığortalamağı və Fransanın o vaxtkı müttəfi qi Ru si- ya ya qarşı Qafqazda ye ni dən döyüş əməliyyatlarına baş la- ması üçün İranı pul və mü ha ri bə vasitələri ilə təchiz et mə yi qərara aldı. Hərbi-texniki yar dım göstərilməsi hər iki tə rə fi n 67 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra «ilkin müqavilə» adlandırdığı «it ti faq və dost luq haq qın da» müqavilənin bağlanması for ma sın da rəsmiləşdirildi. Mü- qa vilə 1809-cu il martın 12-də səd rə zəm Mirzə Məhəmməd Şəfi və İngiltərənin səlahiyyətli el çi si, bri qa da generalı Har- ford Cons tərəfi ndən imzalandı. Mü qa vi lə yə görə, şah Bö yük Britaniyaya düşmən olan Fransa və digər döv lət lər ilə mü- na sibətləri kəsməyi öhdəsinə götürür, Böyük Bri ta niya isə Rusiya ilə müharibə qurtaranadək İrana hər il 160 min tümən məbləğində subsidiya ödəməyi və İran ordusu üçün hər- bi təlimatçılar və silah göndərməyi öhdəsinə götürürdü. Bu müqaviləyə uyğun olaraq, 1812-ci ilin iyun ayında ingilis ge- ne ralı, ser Con Malkolm 350 Britaniya zabiti və unter-za bi ti ilə İrana gəldi. Özləri ilə onlar gəmilərdə İrana 30 000 tü fəng, 12 top və sərbazlara mundirlər tikilməsi üçün mahud gə tir- miş dilər 13 . Məhz bu adamlar, silah və vasitələr Abbas Mir zə- yə 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsində so nun- cu yü rü şü təşkil etmək imkanı verdi. Bu yürüş böyük uğurla baş la dı, 1812-ci ilin avqust aynda Lənkəran və Ərkivan tu- tul du. Lakin yü rüş oktyabr ayında Aslandüz yaxınlığında ağır məğlubiyyətlə başa çatdı, özü də sonuncu vuruşmada Bri ta- niya hərbi mü şa vir lə ri nin xeyli hissəsi həlak oldu və ya əsir alın dı, nəticədə onların ad la rı və hərbi rütbələri Rusiya tə rə fi - nə mə lum oldu. Beləliklə, biz tam əminliklə söyləyə bilərik ki, bu mü - ha ri bə nin həm birinci, həm də ikinci mərhələsində – Uzun- kil sə ba rı şı ğın dan əvvəl də, sonra da İran sərbazları Ru si ya əsgərlərinə qarşı ingilis silahı ilə vuruşur, hərbi əmə- liy yat larda iştirak et mək üçün zəruri olan hər şeylə Bri ta ni- 13 Kaye J.W. The life and correspondence of major-general sir John Mal colm, from unpublished letters and journals: In 2 vol. London: Smith, El der and Co., 1856. vol. 2. Р. 625. 68 Oleq Kuznetsov ya pulları hesabına təc hiz edilirdilər. Odur ki, Böyük Bri- ta ni yanı da bu silahlı mü na qi şə nin iştirakçısı hesab edə bi lə rik. Əslində, 1804–1813-cü il lər də Rusiya ilə İran ara- sın da mü haribə Dumanlı Albion üçün «mə sa fədən» aparılan ilk müs təmləkəçilik müharibəsi idi. Av ro pa qitəsində əsas geo si yasi rəqibi olan Rusiya imperiyasına qar şı bu mü ha- ri bədə Böyük Britaniya birbaşa silahlı toq quş ma dan qa çı- na raq, onu hərbi cəhətdən zəifl ətmək üçün baş qa döv lə tin si lah lı qüvvələrindən istifadə edirdi (Britaniya öz gə si nin müs təmləkəçilik müharibəsinə «yumşaq» müdaxilə təc rü bə- sin dən təkrarən 1904–1905-ci illərdə Rusiyaya qar şı istifadə et di və Yaponiyanın hərbi-dəniz donanmasına kəş fi y yat mə- lu matları və ən yeni artilleriya atəşlərini idarəetmə sis tem ləri gön dər di). Qaf qaz da itirdiyi təsiri bərpa etməyə çalışan və var gücü ilə Ru si ya ya qarşı vuruşan İran isə əslində heç də öz mənafelərini və Azər baycan xalqının mənafelərini müdafi ə et mirdi, Hindistanı – «Britaniya imperiyasının incisini» (1857-ci ildə ingilislər si pa hi lə rin üsyanını yatırdıqdan son ra Hin distana bu adı vermişdilər) şi maldan cidd-cəhdlə mü ha fi - zə edirdi. İlk baxışdan nə qədər qeyri-adi görünsə də, bu iddiada sağ lam düşüncə yox deyildir. Əvvəlki onilliklər ərzində so- vet və Ru si ya tarix dərsliklərində (hətta ali məktəb dərs lik lə- rin də) yaz ma dıqları kimi, bu gün də yazmırlar ki, Fransa ilə Ru siya ara sın da Tilzit sülh müqaviləsinin bağlanması ilə əla- qə dar olaraq Ru siya və Böyük Britaniya 1807-ci ilin noyabr ayın dan 1812-ci ilin iyul ayınadək müharibə vəziyyətində ol muş lar və Atlantik okea nında, Aralıq, Adriatik, Barens və Bal tik dənizlərində bir ne çə dəniz döyüşü aparmışlar (gö rü- nür, iki tərəfi n quruda bir ba şa hərbi toqquşması olmadığına gö rə Rusiyada bu mü ha ri bə nin möv cudluğunu nədənsə Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|