Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
72 Oleq Kuznetsov nə fə ri ober-zabit, 131 nə fə ri unter-zabit, 37 nəfəri musiqiçi, 1530 nəfəri sıravi idi. Lən kə ran qarnizonunun sayı isə 4000 nəfər qiymətləndirilirdi. Hü cum ge dişində rus qoşunlarından 341 nəfər öldürüldü, 609 nə fər yaralandı, iranlıların itkiləri isə 3737 nəfər oldu, özü də şə hərdən qaçarkən suda batanlar və şəhər sakinləri bu saya da xil deyildir 14 . Sadə riyazi he- sab lamalar apararaq, asanlıqla bu qə naətə gəlmək olar ki, hə min gün hücum edən rusların it ki lə ri müdafi ə olunan iran lı ların itkilərindən 12 dəfə az idi, bu isə onu göstərir ki, Ru si ya qoşunlarının döyüş qabiliyyəti İran qo şun la rının dö- yüş qabiliyyətindən 36(!) dəfə yüksək idi. Yuxarıda söy lə- ni lən lərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Rusiya–İran mü ha ribəsinin ikinci mərhələsində döyüş əməliyyatları öz şöh rət pərəst iddialarını təmin etmək naminə, yaxud bri ta ni- ya lı və fran salı sponsor-müttəfi qləri qarşısında qəbul et dik ləri öh də lik lə ri icra etmək üçün qacarlar tərəfi ndən İran döv lə- tinin kişi əha li si nin hərb meydanlarında metodik surətdə qır- ğı na verilməsi xa rak te ri almışdı. Bu gün Azərbaycanın bəzi tarixçiləri Abbas Mirzəni öz xal qı nın milli maraqları uğrunda sonadək müharibə aparan milli qəh rəman kimi təqdim etməyə üstünlük verirlər. Bəs əs lində be lə idimi? Cavab mənfi dir, buna ən yaxşı sübut isə onun bi la va sitə iştirakı ilə bağlanmış İran–Fransa və ya İran– İngiltərə mü qa vi lə lərinin iqtisadi şərtləri və bunların İran xalq ları üçün nə ti cə ləridir. İran ilə Fransa arasında 1807-ci il mayın 4-də bağ lan- mış Müdafi ə və hücum ittifaqı haqqında Finkenşteyn Mü qa- viləsinin – bu müqavilə həm də Kameneski traktatı (trak tat Kamieniecki) adı ilə də tanınır, – şərtlərinə görə, şah İn gil- 14 Соллогуб В.А. Биография генерала Котляревского. 2-е изд. СПб.: Тип. К. Крайя, 1855. С. 230-233. 73 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra tərə ilə bütün si ya si və ticarət münasibətlərini kəsməyi, ona müharibə elan et mə yi və əfqanları da buna sövq etməyi, öz qoşunlarını Hin dis tan da kı ingilis torpaqları üzərinə gön dər- mə yi, habelə Fransa qo şu nla rını İrandan Hindistana bu rax- ma ğı və onları ərzaqla təc hiz etməyi öhdəsinə götürmüşdü. Mü qaviləyə əlavə edilən və 1807-ci il dekabrın 24-də general Qar danın başçılığı ilə Fran sa mis si ya sı Tehrana gəldikdən son ra ortaya çıxan gizli mad də yə uy ğun olaraq iranlılar Xarq ada sı nı Napoleona güzəşt edir, fran sızlara Qombrunda və Bu- şir də hərbi faktoriyalar qur maq hüququ verirdilər. Başqa söz- lə, dünya tarixində ilk dəfə ola raq, Fətəli şah və Abbas Mirzə öz ərazisində xarici dövlətə İra nın yurisdiksiyasının şa mil edilmədiyi eksterritorial hərbi ba za lar yaratmağa icazə ve rir, bununla da sonralar Avropa müs təm lə kə çi lə rinə və im pe ria- listlərinə digər ölkələri və xalqları for mal olaraq öz hökm- ran lı ğına tabe etmədən hərbi-siyasi tə si ri ni əs lin də maneəsiz yaymaq imkanı vermiş diplomatik və hü qu qi pre sedent ya- rat mış olurdular. Məgər qacarların bu hə rə kət lə ri İran və ya Azər baycan xalqlarının milli maraqlarının mü da fi ə si nə yö nəl- miş hərəkətlər sayıla bilərmi? Lakin İngiltərə–İran sazişlərinin şərtləri İranın bey nəl- xalq mey danda suverenliyinin qorunması vəzifələrinə daha az uy ğun gəlirdi. 1800-cü il dekabrın 29-da Tehranda Böyük Bri ta ni ya ilə ticarət müqaviləsi imzalamaqla qacarlar 1763- cü il ta rix li İngiltərə–İran sazişinə uyğun olaraq Zəndlər tə- rə fi n dən İran ərazisində ingilis və hind tacirlərinə verilmiş və iyulun 2-də Şirazda Kərim xan Zəndin ingilis Ost-İnd şir kə - tinin adı na verdiyi fərmanla rəsmiləşdirilmiş bütün gü zəşt - lə ri və im ti yaz la rı bir daha təsdiq və təsbit edirdilər. Fər man ingilislərə bir sı ra mühüm üstünlüklər, o cümlədən İran kör- fə zi limanlarında (mə sə lən, Bəndər-Buşirdə), eləcə də İra nın 74 Oleq Kuznetsov digər məntəqələrində möh kəm lən dirilmiş ticarət fak to ri ya - ları yaradılması üçün tor pa ğa sahiblik hüququ, ingilis mal la- rının satışından əldə edilən qı zıl və gümüşün İrandan apa rıl- ma ması, İran mallarının satın alın ma sı na yönəldilməsi ki mi yeganə bir şərtlə sərbəst və rüsumsuz ti ca rət hüququ, yun məmulatının ölkəyə gətirilməsi üzərində in hi sar hüququ ve- rir, ingilis faktoriyalarının qulluqçularını hər cür ver gi lə rin ödə ni şindən azad edirdi. Bunun nəticəsində İran nəin ki Bri ta- niya sənayesi məhsullarının preferensial sa tış ba za rı na çev ril- di, həm də xarici hərbi bazaları və ticarət nü ma yən də lik lə rini öz ərazisinə buraxdı, əcnəbilər üçün azad iqtisadi zonalar ya- ratdı. Faktiki olaraq Fətəli şah və Abbas Mirzə öz ölkəsinin resurslarını başqa ölkələrdən olan zirək insanların istismarına verərək konsessiya iqtisadi siyasətinin əsasını qoydular. On- la rın şah taxtındakı varisləri bu siyasəti yüz ildən artıq bir dövr də, 1925-ci ilədək davam etdirdilər, o vaxtadək davam et dir di lər ki, xarici təzyiqin və müdaxilənin doğurduğu daxili iğ ti şaş lar şəraitində qacarlar sülaləsi Rza Pəhləvi tərəfi ndən ha ki miy yət dən devrildi. Lakin Fətəli şahın və Abbas Mir zə- nin başladığı bu si yasətin nəticələri İranda qəti olaraq yal- nız «1357-ci il İn qi lab ı»n dan sonra aradan qaldırıldı və ləğv edildi. Daha çox 1978–1979-cu illərin İslam inqilabı ki mi ta- nınan bu inqilabın döv lətin siyasi həyatında başlıca nə ti cə si ölkə ərazisindəki xarici kom mer siya mülkiyyətinin mil li ləş- dirilməsi, konsessiyaların ləğv edil məsi və bütün təbii re surs- ların islam dövlətinin yu ris dik si ya sı altına keçməsi ol du. Gör- düyümüz kimi, Fətəli şah və Ab bas Mirzə qacarlar tə rə fi n dən təməli qoyulmuş ölkənin xarici ka pi tal dan iqtisadi asılılığının zə rərini dərk etmək üçün İran xalq la rı na 170 il gərək ol- muş dur. Bu əsarətdən qurtulmaq üçün İran xalqları min lər cə qurban verməli olmuşlar. Maraqlıdır, əgər 1804–1813-cü illər Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|