Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Oleq Kuznetsov
69 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra «unut mağa» üstünlük ver miş lər). Mə sə lən, 1808-ci il mayın 3-də Cənubi Afrikanın Say mons taun li ma nın da ingilislər elmi iş lər üçün Sakit okeana gedən V.M.Qo lov ni nin komandanlığı al tın da «Diana» gəmisini saxlamış, av qus tun 26-da Baltik də ni zinin Roqervik körfəzində (müasir Es to ni ya nın ərazi su- la rın da) Rusiyanın 74 toplu «Vsevolod» xətt gəmisini və 3 kanoner qayığını batırmış, 1809-cu il mayın 17-də ingilis es kad rası (3 xətt gəmisi, 4 freqat və 1 briq) Tri yest də birinci dərəcəli kapitan Bıçevskinin komandanlıq etdiyi rus gəmiləri dəstəsinə (5 xətt gəmisi, 1 freqat, 2 korvet) basqın et miş, la- kin müqavimətlə qarşılaşaraq dənizə doğru getmiş, iyu nun 12-də Reveldən Sveaborqa gedən yolda Britaniyanın «Sal set» fre qatı Q.İ.Nevelskinin komandanlığı altında 14 toplu «Opıt» ka te rini ələ keçirmişdir (hərbi-dəniz münaqişələrinin siya hı- sını davam etdirmək olar). Üstəlik, dənizdə İngiltərə–Ru si ya mü ha ri bəsi quruda Rusiya ilə İsveç arasında başqa bir mü ha- ri bəyə səbəb olmuş və bu müharibə 1809-cu ildə Fridrisxqam sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə Finlandiyanın və Baltik də ni zin dəki Aland adalarının Rusiyaya birləşdirilməsi ilə ba- şa çat mış dır. Əslində, biz deyə bilərik ki, İran ilə İn gil tə rə ara sın da 1809-cu il martın 12-də bağlanmış Tehran mü qa vi- ləsi 1807–1812-ci illərdə aparılan İngiltərə–Rusiya mü ha ri- bə sinin Qaf qaz da cənub quru cəbhəsinin təşkilinə və mad di təminatına yö nəl dil miş di. Bu, ingilislərin bir il əvvəl Skandi- naviyada hə ya ta keçirdikləri tədbirin eyni idi. Ona görə də 1808–1809-cu il lərin Rusiya–İsveç müharibəsinin və 1804– 1813-cü illərin Ru siya–İran müharibəsinin nəticələrində ümu- mi və ta mamilə qa nu na uy ğun bir məntiq vardır: quruda hər bi əmə liy yatlar mey da nın da Rusiyaya qarşı Britaniyanın ya ban- çı mənafelərinin si lah lı müdafi əsinə görə İsveç Finlandiyanı, İran isə Azərbaycanı itir mişdir. 70 Oleq Kuznetsov Qeyd etmək lazımdır ki, Uzunkilsə barışığı im za lan dıq- dan son ra Rusiya imperiyasının Qafqazda müharibəni davam et dir mə yə obyektiv ehtiyacı yox idi, çünki bu kampaniyanın əv və lin də ümid və iddia edə bildiyi hər şeyi və hətta bundan artığını da əldə etmişdi. 1806-cı ilin sonlarınadək bu və ya di gər legitim (ya xud nisbətən legitim) formada Qarabağ, Şa- ma xı, Şəki, Şu ra göl, Bakı, Talış, Gəncə de-yure onun yuris dik- siyası altına keç miş di. Bu ərazilərin əldə edilməsi müharibənin zə fərlə başa çat dı ğı nı hesab etməyə tam hüquq verirdi. Üstəlik, Avropada hər bi-stra teji şərait Qafqazda müharibənin tez bir zamanda ba şa çatdırılmasını tə kid lə tələb edirdi. Ona görə də Uzunkilsə ba rı şı ğı po zul duq dan sonra sülh danışıqları düz 5 (!) dəfə – əv vəl cə 1810-cu ildə, son ra isə 1812-ci ildə iki dəfə və 1813-cü il də yenə də iki dəfə gah yenidən başlandı, gah da da yan dırıldı. Bu bi zim belə bir te zi si mizi bir daha təsdiq edir ki, həmin mü ha ri bə nin İrandan və Ru siyadan savayı, digər iştirakçıları da var idi və on lar mü ha ri bə nin tezliklə başa çatmasında maraqlı deyil di lər. Xarici amilin təsirinin mövcudluğunu müharibənin 1808- ci ildə başlanan ikinci dövründə İran ordusunun apardığı döyüş əmə liyyatlarının xarakteri də göstərir. Şahzadə Abbas Mirzə müa sir Şimali Azərbaycanın bu və ya digər xanlıqlarını tutmağa və əldə saxlamağa yönələn mütəşəkkil hücumlar aparmırdı, onun bütün hücum əməliyyatları xarakterinə görə yürüş və ya bas qın lardan ibarət idi. Bu yürüş və basqınların başlıca hə də fi mü ha ri bə də əsaslı hərbi-strateji üstünlüyə nail olmaq de yil di, yal nız rus qoşunlarının əl-qolunu bağlamaq və onları Qaf qaz hər bi əməliyyatlar meydanında mümkün qədər çox qal ma ğa məcbur etmək idi. Belə bir təsəvvür yaranır ki, Fətəli şah və Ab bas Mirzə üçün əsas məsələ yeni qoşunlar toplamaq, si lah lan dır maq və aqibətini düşünmədən 71 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra onları döyüşə göndərmək idi. Bu hal bizə tam qəti şəkildə söyləməyə imkan verir ki, Ru si ya ya qarşı müharibə onlar üçün nəticə əldə etmək vasitəsi de yil, bir növ oyun, proses idi. Öz silahlı qüvvələrinin hazırlıq key fi y yəti və döyüş qa- bi liyyəti, – bunlar isə Rusiya qoşunlarına nisbə tən son dərə- cə aşağı səviyyədə idi, – İran hakimlərini açıq-aş kar ma raq- landırmırdı, onlar bu istiqamətdə heç bir dəyişiklik et mək istəmir, düşməni qoşunların sayı hesabına əzib məhv et mə yə çalışırdılar. 1809–1812-ci illərdə Böyük Britaniyadan ki fa- yət qədər hərbi-texniki yardım alan İran öz ordusunu heç cür mo dern ləşdirə bilmədi (bəlkə də bunu istəmədi?), döyüş əmə- liyyatlarının aparılmasında orta əsrlərdən qalmış taktikanı qo- ru yub saxladı. Bu taktika talançı basqınlara və dinc əhalinin qul edi lib aparılmasına əsaslanırdı. Krım xanlığına, Osmanlı im pe ri ya sı na və Şimali Qafqaz dağlılarına qarşı mübarizə illərində bu cür müharibə aparılması sahəsində zəngin təcrübə toplamış ni za mi Rusiya qoşunları həmin basqınları nisbətən asanlıqla dəf edir di lər. Əliyalın əhalini qarət etmək üçün İran sərbazlarının tak ti ki hazırlığa, döyüş əlaqəsinə, hərbi in ti- zama ehtiyacı yox idi, am ma silahlı qüvvələrin nizamlı təş- ki li nin bu komponentləri ol ma dan onlar Rusiya Gürcüstan kor pu sunun qoşunlarına uğurla mü qa vimət göstərməyə qadir deyil dirlər. Buna ən parlaq və danılmaz sübut kimi 1813-cü il yanvarın 1-nə (13-nə) keçən gecə general-mayor P.S.Kot lya- rev skinin dəs tə sinin Lənkərana hücumunun nəticələrini gös- tər mək olar. Hər bi iş nəzəriyyəsi ilə azacıq tanışlığı olan hər kə sə məlumdur ki, hü cum edən tərəf müdafi ə olunan tərəfdən üç dəfə çox itki ve rir. Lən kərana hücumdan əvvəl general P.S.Kot lya revskinin özü də da xil olmaqla, rus dəstəsinin sa- yı 1761 nəfər təşkil edir di. Bun la rın 6 nəfəri ştab-zabit, 57 Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|