Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?»
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması»
- Oleq Kuznetsov
109 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» məsuliyyət hissi qə dər yaxınlaşdırmır. Ermənilər arasında bu hissi isə əsrlər boyu ciz yə ödəmə praktikası inkişaf et- dir mişdir. İslam, sonra isə Ru si ya və sovet rəhbərlərinin ha- ki miyyəti dövrü keçmişdir (Ye re van və Qarabağ erməniləri üçün), ümummilli ehtiyaclar üçün və sait lərin toplanması və bö lüşdürülməsi praktikası isə qal mış dır. Et nosun yaşadığı yü- zilliklər həmin ənənənin ra sio nallığını və ya şa rı lığını sü bu ta yetir diyinə görə ondan imtina etməyə əsas yox dur. Ümum- mil li ehtiyaclar üçün vəsait ayrılması dünyanın qal ma qallar, fə la kətlər və müharibələr dənizində erməni gə mi si nə la zımi da yanıqlıq verən ballasta bənzəyir. Bircə bu vəsaitin han sı məq səd üçün toplanıldığını müəyyənləşdirmək qalır. Erməni diasporunun pulları Ermənistanda yaşayan er mə- ni lərin saxlanılmasına xərclənə bilməz, çünki bunun nə ti cə- sin də onlar xaricdəki həmtayfalarının boynuna min miş ələ ba- xan la ra çevrilər. Erməni diasporu Ermənistan vətəndaşlarını ke çin dir mə yə razı ola bilməz, çünki bu, onların immanent si mic lik və mən fəət pərəstlik hissinə ziddir. Pulları müharibə sə bəbindən eh ti yac çəkən həmtayfalarının xeyrinə vermək isə başqa mə sə lə dir. Bu mənada Dağlıq Qarabağ münaqişəsi er mə nilər üçün xü su si və ictimai maraqlar arasında bir növ psixoloji komp ro mis dir. Öz etnik-dini mühitində ic ti mai mü- na sibətlərin təş ki li nin əsrlər ərzində formalaşmış qay da ları- nı və formalarını də yiş dir məməkdən ötrü bu münaqişə on- lar üçün obyektiv zərurətdir. Dağlıq Qarabağda münaqişə dün ya ermənilərinə vərdiş etdikləri həyat tərzində və fi kirlər ste reo ti pində heş nəyi kökündən də yiş dirmədən özlərini er- mə ni kimi hiss etmək imkanı verir. Dün ya yəhudiləri üçün eyni funksiyanı Yaxın Şərq münaqişəsi yeri nə yetirir. Hər iki mü naqişə əsasən diaspor xalqları olan er mə ni lə rə və yə hu di- lə rə öz korporasiyaları daxilində milli-dini bir lik və şə rik lik 110 Oleq Kuznetsov hissini qoruyub saxlamaq imkanı verir. Bunlar ol ma say dı, on- ların etnik-dini mənlik şüuru puç olub gedərdi. Odur ki, dünya erməni diasporunun ümumi sayının cə mi iki faizini təşkil edən Qarabağ ermənilərinin taleyindən söh- bət dü şən də başa düşmək lazımdır ki, söhbət onlardan deyil, ümu miy yət lə erməniliyin indiki formasında mövcudluğu üsu- lundan ge dir. Anlamaq gərəkdir ki, bugünkü Ermənistan Res- publikası er mə ni diasporunun cazibə mərkəzi və hətta nöq- təsi deyildir. Ar tıq biz onu gəmi ilə müqayisə etmişik. Əgər gəmiçilik ter min lə rin dən istifadəni davam etdirsək, dias por üçün Ermənistan gə mi yə üzmə keyfi yyətləri, suya otur ma dərəcəsi və dayanıqlıq ver mək dən ötrü gəmiyə xüsusi ola raq yüklənən ballastdır, Qa ra bağ və ya Arsax isə gəminin sual tı hissəsi ilə gəmidən kənardakı mü hit arasında qarşılıqlı əla- qə nin həyata keçirilməsi aləti olan kinq ston dur. Başqa söz lə, əgər təşkilat və ya şəxs Qarabağ haq qın da danışarkən Ar sa- xı nəzərdə tutursa, o, «ermənilərin dostu» sa yı lır, onların kö- mə yi nə və dəstəyinə iddia edə bilər, amma əgər bu məsələyə dair hər hansı başqa nöqteyi-nəzəri açıq səs lən di rir sə, onu is lam aləmində ermənilərin özlərinin məruz qal dıq ları kimi, obstruk siyaya və təqibə məruz qoyurlar. Azərbaycan eyniyyəti Biz Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin erməni tərəfi nin möv - qe yi barəsində kifayət qədər geniş danışdıq, onun hə rə kət lə- rinin nə lər dən qaynaqlandığını, vadaredici motivlərinin nə- lər dən iba rət olduğunu müzakirə etdik, hadisələrin inkişafının müm kün va riant larını proqnozlaşdırdıq. Bununla əlaqədar Azər bay can tə rə fi nin mövqeyini necə gördüyümüz sualı or ta- ya çı xır. Bu suala ca vab verilməsə, yuxarıda söylənənlər sə- mi mi li yi və bütövlüyü ilə seçilməyəcəkdir. 111 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» 1991–1994-cü illərin Qarabağ müharibəsi müasir Azər- bay can etnosunun özünüeyniləşdirmə prosesinə və ya ey- niy yə tinin formalaşmasına (S.F.Hantinqtona görə), şübhəsiz, müəy yən ləşdirici təsir göstərmiş, nəticədə o, dövlət yaradan mü kəm məl millətə çevrilmişdir. Bununla birlikdə, deməliyik ki, Azər baycanda bu prosesin vektoru öz istiqamətinə görə er mə ni lərin, habelə 1990-cı illərdə milli-dövlət müstəqilliyi əl də et miş xalqların əksəriyyətinin (onların arasında keçmiş Yu qos la vi ya nın, Slovakiyanın, Eritreyanın, Mərkəzi Asiya öl kə lərinin, qis mən Sudanın xalqlarını göstərmək olar) ideo- lo gi ya sında möv cud olmuş vektordan fərqlənmişdir. Bu öl kə- lə rin çoxunda (keç miş Yuqoslaviyada, Eritreyada, Su dan da), ha belə ermənilər tə rə fi n dən Dağlıq Qarabağ mü na qi şə sin də «par çalanma xətti bo yun ca müharibələr» hə min mü ha ri bə- lər də iştirak edən et nos la rın milli-dini qütb ləş mə si nin nə ti- cə si və çox vaxt başlıca ye ku nu olmuşdur. Azərbaycanda isə Dağ lıq Qarabağ müharibəsi küt lə vi ictimai şüura dünyanın yu xa rı da sadalanan regionlarına nis bətən bir qədər fərqli tə sir gös tərmiş, bunun sayəsində ölkə və onun xalqı özünü heç də Za qafqaziya müsəlmanları kimi (onun erməni op po nent lə ri- nin is təklərinə uyğun olaraq) deyil, məhz şüur lu olaraq və ar- dı cıl surətdə vahid polietnik dövlət for ma laş dı ran millət kimi an la ya raq, milli-dövlət eyniyyəti əldə etmişdir. Bu fakt şübhə doğurmur ki, bir etnos ki mi azər bay can lı- lar tə rə fi n dən öz eyniyyətini institusional laş dırmağın bu vek- to ru nun seçilməsi müharibə ilə bağlı olan xarici amillərin tə- si ri ilə şərt lənməmişdir, əvvəlcə Rusiya imperiyasının, son ra isə So vet İttifaqının tərkibində Azərbaycan millətinin et no- ge ne zi pro se sinin məzmunu və gedişi ilə qabaqcadan müəy- yən ləş miş dir. Həmin prosesin fərqləndirici xüsusiyyəti olan dün yə vi li yin Azərbaycan xalqının tarixi taleyinə təsiri 1918– 112 Oleq Kuznetsov 1920-ci il lər də Azərbaycan Demokratik Respublikasının möv- cud olduğu qı sa dövrdə (sivilizasiya nöqteyi-nəzərindən) da- ha parlaq şə kil də tə za hür etmişdir. Azərbaycan Demokratik Res publikası is lam oy ku menasında dünyəvi dövlətçiliyin müm künlüyünü sü bu ta ye tir miş və onun ilk nümunəsi ol muş- dur. Azərbaycan et no su (coğ rafi baxımdan Xəzər dənizi, Araz çayı və Böyük Qaf qaz sıra dağ ları üçbucağı ilə ənənəvi lo- kal laşdırılan müasir si ya si-döv lət çi lik anlamında) üçün islam yalnız şimal və şərq qon şu la rı na mü nasibətdə siyasi eyniyyət ami li olmuşdur, xalqın da xi li həya tın da isə ideoloji (sistem ya ra dan) xarakter deyil, da ha tra di sio na list (fon) xarakter da- şı mış, ona görə də onun öz ey niy yə tini tə yin etməsi pro se si et- nik-dini deyil, dərin dünyəvi milli-dövlət xa rakteri da şı mış dır. Yeri gəlmişkən, Samyuel Hantinqton ən yeni dövrün Azər bay can etnosunun eyniyyətinin dünyəvi xarakterini an la- ya bil mə miş və ya onu görmək istəməmişdir, çünki bu dün yə- vi lik onun «parçalanma xətti boyunca müharibələr» şəklində «si vi li za siyalar toqquşması» konsepsiyasının çərçivələrinə sığ ma mış dır. Həmin müharibələrin səbəbləri arasında o, din ami li nə müəy yənedici rol verirdi. Bununla birlikdə, qeyd et- mə mək ol maz ki, o, tamamilə haqlı olaraq din amilinin Dağ- lıq Qa ra bağ da erməni separatizminin əsas hərəkətverici qüv- və si ol du ğu nu gös tər miş, düzgün vurğulamışdır ki, Dağlıq Qa ra bağ er mə ni lə ri nin «yerli qruplaşmaları» «ən yaxşı halda rü şeym halında döv lət lər dir» 9 . Hantinqtonun həmin qeydi is- tər-istəməz bu sua la cavab verir ki, indiki Dağlıq Qarabağ er- mə nilərinin milli-di ni eyniyyətinin əsasını nə üçün məhz ye- ni bütpərəstlik təşkil et miş dir: sosial inkişafının qəbilə-tay fa mərhələsində olan cə miy yət istər xristianlıq, istər islam, is- 9 Хантингтон, С.Ф. Столкновение цивилизаций. c. 444. 113 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» tərsə də yəhudilik olsun, hər han sı dünya dininin mənəvi də- yər lə rini əxz etməyə, təəssüf ki, ob yek tiv surətdə qadir deyil dir. Rəsmi Bakının etiraf etməyi istəyib-istəməməsindən asılı ol ma ya raq, məhz 1991–1994-cü illərin Qarabağ mü ha- ribəsi Azər bay can etnosunu millətə çevirmişdir. 1990-cı il- lə rin əv vəl lə rin də Qarabağda erməni separatizminin baş qal- dır ması öl kə nin digər vilayətlərində də mərkəzdənqaçma meyl lərinin ya ran ma sı na səbəb oldu, bu isə ləzgilərin və ya avar ların ənənəvi yaşayış yer lərində separatçılıq əhval-ru- hiy yəsinin törənməsinə, hətta cənubda Talış Muğan mux ta- riy yətinin özbaşına elan olunmasına gətirib çıxardı, özü də bu cür yerli separatizm qismən ənənəvi islamdaxili şiə–sün- ni ixtilafl arından güc alırdı. O dövrün konkret tarixi şə rai- tində polietnik Azərbaycan üçün hər hansı bir milli-di ni eyniyyətdən söhbət belə gedə bilməzdi, ona görə də mil li- döv lətçilik baxımından kollektivist özünüqoruma his si nə əsas la naraq, cəmiyyət vətəndaş-siyasi eyniyyətinin və bir- li yi nin əldə edilməsi kursunu seçdi. Bu mənada Azərbaycan sa kin ləri özlərini ilk növbədə etatist kimi, sonra dünyəvi mil lətçi kimi, lap axırda isə müsəlman kimi ifadə etdilər və gös tərdilər. Ona gö rə də Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ic ma- la rarası və dinlərarası qar şı durma kimi «sivilizasiyalar toq- quş ması» haqqında Han tinq to nun kon sepsiyasına tam uyğun de yil dir. Dağlıq Qa ra bağ mü na qi şəsində əsas parçalanma xət ti Azərbaycan və tən daş la rı nın öz suveren dövlətçiliyini qo ru yub saxlamaq niyyəti ilə er mənilərin bu dövlətçiliyi da ğıtmaq niyyəti arasından keç miş dir. Bu xətt dövlətçilik ideyaları ilə anarxiya ideyaları, si vi lizasiya ideyaları ilə barbarlıq ideyaları arasında hədd qoy muş dur. Sivilizasiya ilə barbarlığın toqquşmasında taktiki üs tün lük hələ ki barbarlığın tərəfi ndədir, lakin son qələbə hər hal da sivilizasiyanın ola caq- dır. Odur ki, əslində Dağlıq Qarabağ mü na qi şə si S.F.Han tinq- 114 Oleq Kuznetsov to nun nəzəriyyəsi üçün məcburi istisna təş kil edir, elə bir is- tis na ki, qaydanın düzgünlüyünü təsdiqləyir. Tamamilə aşkardır ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Azər- bay ca na kənardan, erməni İnternasionalı və ya Ay Data tə rə- fi ndən qə bul etdirilmişdir. Hadisələrin gedişi üzündən Azər- bay can əzəl dən əlverişsiz şəraitə düşmüş, həmişə «qovub ça tan» və ya «mü da fi əçi» vəziyyətində olmuş, yalnız er mə- ni tərəfi nin hücum və həm lə lərinə cavab vermişdir. Bu mü- na qi şədə Azərbaycan stra te ji təşəbbüskarlığa malik olmamış, dö yüş əməliyyatlarının fəal mər hə ləsi bitdikdən sonra da onu əldə edə bilməmişdir. Bi zim fi k ri mizcə, bunun başlıca səbəbi mü naqişənin nəticələrinin ni za ma salınması formalarına və üsul larına rəsmi Bakının bey nəl xalq hüquq prinsiplərini və nor ma larını, diplomatik mü na si bət lər praktikasını əsas gö tür- mək lə rasionalist ya naş ma sı ol muş dur. Lakin onun istifadə et di yi ənənəvi vasitələr və döv lə tin ərazi bütövlüyünə riayət edil məsi barədə opponentlərinə ver di yi tə ləb lər güc və məc- bu ret mə alətlərinin köməyi ilə ye tər li dəstək al ma mışdır. Bey nəl xalq birlik Dağlıq Qarabağ və Er mə ni stan er mə ni lə ri ba rə sində bu alətlərin tətbiqinə qərar verə bil mə miş dir. Azərbaycan milli eyniyyətinin göstərdiyimiz əsas xü- su siy yət ləri – etatizm və dünyəvilik belə deməyimizə im kan verir ki, Dağ lıq Qarabağ torpaqları Azərbaycan döv lə ti nə qaytarıldıqdan son ra onların qeyri-ixtiyari idio sink raziyası, yəni bu qədər işğal il lə rin dən sonra ölkənin so sial or qa niz- mindən qopması baş ver mə yə cəkdir. Müharibə döv rün də da- xili sosial-siyasi ixtilafı ara dan qaldıra bilmiş millət kə nar dan qə bul etdirilmiş ərazi ixti la fı nın nəticələrini də aradan qal- dırmağa qadirdir. Arsaxın, Ermənistanın hakimiyyət orqanlarından və er- mə ni diasporunun isteblişmentindən fərqli olaraq, rəsmi Ba- 115 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» kı Azər baycanın tərkibinə qaytarılan Dağlıq Qarabağın və ona bi ti şik olan işğal edilmiş rayonların əraziləri ilə nə edə- cə yini də qiq bilir. Bunu həmin torpaqların ölkə tər ki bi nə reinteqrasiya edil mə sinə dair tərtib edilmiş və tam əsas lan dı- rılmış planların möv cud lu ğu da sübut edir. Azər bay can rəh- bərliyində siyasi ira də nin və yetərli maddi resursların ola ca ğı təqdirdə həmin plan la rın hə ya ta keçirilməsi tamamilə müm- kün kimi görünür 10 . Özü də de yə sən, onun həm siyasi iradəsi, həm də maddi resursları ki fa yət qə dər dir. Sözü gedən planların məzmununun təhlili bunu söy lə- mə yə imkan verir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasının öl kə nin döv lət və ictimai həyatına reinteqrasiyası heç də Ba- kı nın bey nəl xalq aləmdə liberalizm baxımından müsbət imic ya rat maq məqsədilə bəzən bəyan etdiyi siyasi prinsiplər əsa- sın da hə ya ta keçirilməyəcəkdir. Dağlıq Qarabağ torpaqları qay ta rıl dıq dan son ra orada iqtisadi, inzibati və humanitar mə sələlərin yoluna qo yul ması yenə də etatizm və dünyəvilik prin sipləri əsasında real laş dırılacaq, bu isə gələcəkdə erməni et nik azlığının hansısa mux tariyyət, hətta milli-mədəni mux- ta riy yət əldə etməklə bağlı hər cür imkanını istisna edəcəkdir. Bu nunla belə, hadisələrin in ki şa fı nın bu modelini antierməni modeli hesab etmək, çətin ki müm kün olsun, çünki həmin mo del hazırda tolerant şəkildə Dağ lıq Qarabağ münaqişəsi ad lan dırılan 1991–1994-cü illərin Qa ra bağ mü haribəsinin nə ti cələri şəraitində və nəticələrinin tə si ri al tın da tam for ma- laşmış Azərbaycan siyasi rejiminin indiki xa rak te ri nə bü tün- lüklə uyğun gəlir. 10 Bax: Музаффарли Н., Исмаилов Э. Концептуальные основы вос - ста новления постконфликтных территорий Азербайджана. Ба ку: Кав- каз, 2010; Muzaffarly N., Ismailov E. Basic Principles for the Re ha bi li tation of Azerbaijan Post-Confl ict Territories. Stocholm: CA&CC Press, 2010. 116 Oleq Kuznetsov Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması perspektivləri Münaqişənin hər hansı şəkildə uzadılması tərəfl ərin ey- niy yə tinin qütbləşməsinə və ziddiyyətlərin güclənməsinə gə- ti rib çı xa rır. S.Hantinqton bu barədə belə yazırdı: «Zo ra kı lıq artdıqca or ta ya qoyulmuş ilkin problemlər yalnız «biz» «on- lara» qarşı ter min ləri ilə adətən yenidən qiymətləndirilir, qrup getdikcə da ha sıx birləşir və əqidələr möhkəmlənir. Siyasi li- derlər etnik və di ni loyallığa çağırışlarını aktivləşdirir, digər ey niyyətlərə mü na si bət də sivilizasiya mənlik şüuru güclənir. Bey nəlxalq mü na si bət lər dəki «təhlükəsizlik dilemması» ilə mü qayisə edilə bilən «nif rət dinamikası» əmələ gəlir, bu ra da qarşılıqlı əndişələr, eti mad sız lıq və nifrət bir-birini qi da lan- dı rır. Tərəfl ərdən hər biri bo ya ları qatılaşdıraraq, xeyir və şər qüv vələr arasında fərqi dramatikləşdirir və şişirdir, nə ti cə eti- ba rilə bu fərqi dirilər ilə ölü lər arasında əsas fərqə çe vir məyə ça lı şır» 11 . Özümüzdən əlavə edək ki, son nəticədə istənilən sü rək li müharibənin cəbhə xətti la büd surətdə sərhədə çev ri- lir, son ra bu sərhəd dünyanın siyasi xə ri təsinə köçürülür (mi- sal ki mi Koreya yarımadasının 38-ci pa ra lel üzrə dövlət-si ya- si cə hətdən bölünməsini göstərmək olar. Bu bölgünün əsası hə lə 1895-ci ildə qoyulmuşdur). Yuxarıda deyilənlərə yekun vuraraq, tam əsasla bu qə naə- tə gə lə bilərik ki, indiki şəklində və halında Dağlıq Qarabağ mü na qişəsi yalnız ermənilərə lazımdır və başqa heç kəsə gə- rək deyildir. Azərbaycanlılardan fərqli olaraq, onlar üçün Qa- ra bağ ərazi deyildir (onlar orada yaşamırlar) və mad di ne- mət lər mən bəyi deyildir (bu vilayətə pul vəsaitləri on la rın qay ta rıl ma sı na ümid etmədən qoyulur). Onlardan öt rü Qa- 11 Хантингтон С.Ф. Столкновение цивилизаций. c. 433. 117 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» rabağ, daha də qi qi isə Arsax «Böyük Ermənistan» ba rə sin də me ta fi zik əf sa nə nin növbəti reinkarnasiyası, möv cud ol ma- yan orijinal nüs xə nin surətidir, həmçinin son onil liklər ər- zin də dəyişmiş dün ya nı tərəfdarlara və düş mən lə rə böl məyə, amma bu dəfə Er mə nis ta nın deyil, Ar sa xın tə rəf darlarına və düşmənlərinə böl mə yə imkan ve rən si mul yakrdır, yeni se- mio tik işarədir. Ar sax ol ma sa, Er mə ni stan ol ma ya caq, Er- mə ni stan olmasa, indiki şək lin də erməni diasporu ol ma ya- caq dır. Bu faktı tam dəqiq və açıq ca sına anlamaq lazımdır. Bun dan yalnız bir nəticə çı xar maq olar: Azərbaycan hansı səy ləri göstərirsə göstərsin, ATƏT-in Dağlıq Qarabağ mü- na qi şə sinin nizama salınması üzrə Minsk qrupundan olan bey nəlxalq vasitəçilər hansı tədbirləri gö rür lər sə gör sün lər, Dağlıq Qarabağın status ante bellum və ziy yə ti nə qay ta rıl ması prinsipcə mümkün deyildir. Ermənilər üçün də, azər bay can- lı lar üçün də bu ərazi probleminin və hər bi-siyasi prob lemin həl li yalnız «ya hər şey, ya da heç nə» for ma tın da müm kün- dür. Qədim latınlar demişkən, tertium non da tur – üçün cü yol verilməmişdir. Dağlıq Qarabağın ermənilər tə rə fi n dən iş ğa lı rejimi nə qədər çox davam edəcəksə, rəsmi Bakının onu özü- nün nəinki faktiki, hətta formal yurisdiksiyasına yalnız dinc va si tə lər ilə qaytarmaq imkanı bir o qədər az olacaqdır. Bu cür geo siyasi problemlərin «nisbətən yumşaq» həll edil mə si- nin ta rix dən məlum olan, Millətlər Cəmiyyətinin mandatları və ya anş lüs kimi üsulları Dağlıq Qarabağ barəsində kifayət qədər sə mə rə li liyə və legitimliyə malik olmayacaqdır... Artıq biz yazmışıq ki, bu lokal münaqişədə düşmənçilik edən tərəfl ər arasında sivilizasiya parçalanma xətti müasir pla ne tar miqyasda ən dərin və ən kəskin kənarlara malik olan xət dir. Bəşəriyyətin humanitar inkişafının düşə biləcəyi dalan da məhz bu cür ola bilər. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|