Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?»
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması»
- Oleq Kuznetsov
103 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» tian la rı nı da gözləyə bilər, la kin onların Rusiyaya köç yolu açıq ola caqdır (ola bilsin ki, ənə nəvi xristian dəyərlərinə sa diq ol duqlarını subyektiv açıq bə yan et mələri şərti ilə). Yəhu di ləri İsrail və ya ABŞ həmişə qə bul edə cəkdir. Avropa er mə nilərinə gəlincə, onlar erməni dias po runun tə sirinin güc lü olduğu ABŞ-a və Rusiyaya, eləcə də Ukray na ya, ya- xud «ikinci Nuh gəmisi»nə – Dağlıq Qarabağa və ya Ar- sa xa kö çə bilərlər. Problem bu cür qoyulduqda Ermənistan Res pub likası vasitəsi ilə erməni diasporunun Qarabağda er- mə ni mövcudluğunu strateji planda maliyyələşdirməsi də, Xan kən din də böyük sərnişin tutumuna malik hava gəmilərini qəbul et mə yə qadir olan beynəlxalq aeroportun tikilməsi də, Dağlıq Qa ra bağ münaqişəsinin nizama salınmasına dair istənilən sə viy yə li danışıqlarda rəsmi Yerevanın inadkarlığı da, Dağlıq Qa ra bağ və orada ermənilərin mövcudluğu möv- zu su ilə bu və ya di gər şə kil də bağlı olan informasiya pro vo- kasiyalarının mey da na çıx ma sı da ümumən izah edilir. Küt- ləvi köçün təşkili me xa nizm lə ri nin sı naqdan çıxarılması və ni zamlanması üçün Suriyadan er mə ni lərin köçürülməyə baş- lan ması bunu əyani təsdiq edir. Ermənilər və Arsax Samyuel Fillips Hantinqton yazırdı ki, «parçalanma xət- ləri bo yunca müharibələr güclənmə, coşma, yavaşıma, mü- vəq qəti kə silmə və bəzən həll edilmə mərhələlərindən keçir. Adə tən bu pro seslər ardıcıl cərəyan edir, lakin çox vaxt üst- üs tə yığılır və təkrar oluna bilir. Bir kərə başladıqdan sonra, par çalanma xət ti boyunca müharibələr digər icmalararası mü- na qişələr ki mi öz axa rı ilə getməyə və «hərəkət–cavab» nü- munəsi üzrə in ki şaf etməyə meyl göstərir. Əvvəllər çoxsaylı və təsadüfi olan ey ni lik lər toplanır və sürətlənir; müvafi q ola- 104 Oleq Kuznetsov raq icma mü na qi şə ləri «eynilik müharibələri» adını alır 7 . Əs- lin də, S.F.Hantinqton buna ey ham vururdu ki, «parçalanma xətləri boyunca müharibələr», – Dağlıq Qarabağ münaqişəsi isə məhz həmin müharibələr kateqoriyasına aiddir, – heç vaxt öz-özünə qurtarmır, çünki hər bir tərəf (və ya tərəfl ərdən bi- ri) öz milli eyniyyətinin ifa də si ni müharibənin özünü ol ma- sa da, heç olmasa, müharibə ru hu nu və ya duyğusunu sax- la maqda görür. Dağlıq Qarabağ mü na qi şəsi kontekstində öz milli eyniyyətini nümayiş etdirmə pro sesi ermənilərdə da ha açıq və impulsiv şəkildə cərəyan edir: dünyanın heç bir er- mə nisi Dağlıq Qarabağın – Arsaxın və ya erməniliyin ikinci Nuh gəmisinin Azərbaycanın qanuni tor pa ğı deyil, əzəli er- mə ni torpağı olduğunu söyləməsə, erməni həm tay fa la rı tə- rə fi n dən sayılmayacaqdır. Bunun izahı da var: orta müd dət li perspektivdə ermənilərin Arsaxa Həsrəti çəkilən diyar kimi inan maq dan başqa çarəsi qalmır. Bu isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə erməni etnosunun psi xo loji münasibəti aspektinin dərk edilməsi, başqa sözlə, mü na qi şəyə etnopsixologiya nöqteyi-nəzərindən baxılması zə ru rə tini irə li sürür. Qafqaz barəsində yazmış bir çox Rusiya etnoqrafl a rı və me muaristləri Zaqafqaziya ermənilərinin et no psi xo lo gi ya- sının baş lı ca immanent xüsusiyyətləri arasında on la rın mad di var lan ma ya, demək olar, patoloji hərisliyini, – doğ ru dur, on- ların bu hə ris liyi heç vaxt dini etika qaydaları ilə zid diy yə- tə girmirdi, – si mic lik dərəcəsinə çatan xəsisliyini, hər han sı, hətta ən kiçik mən fəət gözlənilən yerdə etnik-dini şə rəf siz- lik lə bağlı olmayan is tə ni lən hərəkətə hazır olmasını 8 gös tər- 7 Хантингтон С.Ф. Столкновение цивилизаций. c. 432. 8 Məsələn, bax: Дубровин, Н.Ф. История войны и владычества русских на Кавказе: в 8-ми тт. Т. 2. СПб., 1871, c. 405-406. 105 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» mişlər. Nəzəri üslubda de yil sə, hər yerdə və həmişə ermənilər həm adamlar, həm də on ları əhatə edən cəmiyyət barəsində öz lərinin xüsusi və ya ta mah kar maraqlarını hər şeydən üstün tut muşlar, amma yalnız o vax ta dək ki, söhbət dini etikanın ənə nəvi normaları ilə onlara yasaq edil miş hərəkətlərin edil- mə sindən getməmişdir. Artıq yuxarıda dediyimiz kimi, əsrlər boyu erməni et no- sunu bir ləşdirən esxatoloji ideya öz milli dövlətçiliyinin əl də edilməsi (bu nun teokratik qədim erməni çarlığının dir çəl dil- məsi, yaxud bur jua-respublika «Böyük Ermənistan»ının ya- ra dıl ması for ma sın da olub-olmaması vacib deyildir) arzusu ol muş dur. So vet İt ti fa qı nın dağılması və nəticədə müstəqil Er mə nistan Res pub li ka sı nın da yaranması əslində dünya er- mə ni lərini onların kol lek tiv milli-dini varlığının irrasional mə na sın dan məhrum et miş dir. Azərbaycan oxucuları mə- ni ba ğış lasınlar, amma 1980-ci il lə rin sonlarında Yaxın Şərq, Av ro pa öl kələrindən və ABŞ-dan er mə ni yaraqlıları ye ni dən- qur ma dövrünün qarışıqlığından is ti fa də edərək, kütləvi su- rət də Ermənistana gəlirdilər ki, milli ide ya uğrunda so vet qoşunlarına qarşı vuruşsunlar, sovet qo şun la rı Za qaf qa zi ya dan çıxarıldıqdan sonra isə Dağlıq Qa ra bağ da er mə ni se pa rat çı la rı- nın zərbə qüvvəsinə çevrildilər. Bu nun la bir lik də, mən heç də iddia etmək istəmirəm ki, Dağlıq Qa ra bağ da si lah lı mü naqişə «təsadüfi » müharibə olmuşdur. 1991–1994-cü il lə rin Qa rabağ müharibəsi yenidən «Böyük Er mə nis tan»ın əl də edil məsinə dair etnik-dini esxatoloji ideoloji qa yə nin təbii su rət də yox olmasının qanunauyğun nəticəsi, bil mək is tə yir si niz sə, er mə- ni lərin buna kollektiv refl eksiyasının məh su lu ol muş dur. İnanılmaz olsa da, faktdır: ermənilər və xüsusən onların dü şü nən qismi, millətçi əhval-ruhiyyəli ziyalıları milli döv- lət çi liyin əldə edilməsi ilə, demək olar, eyni vaxtda sosial Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|