Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması» Samyuel Hantinqtonun nəzəriyyəsi Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişənin kulturoloji
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması»
84 Oleq Kuznetsov can xanlarının xeyli hissəsinin (Qarabağ, Şirvan, Ta lış) na ra zı- lı ğın dan istifadə edirdi. Vəliəhd Abbas Mirzə isə bü tün ömrü boyu atasının kölgəsindən çıxmağa səy göstərsə də, tam ix ti- yar sahibi olan hökmdar statusunu alacağı günədək ya şa ma dı. Abbas Mirzə bu müharibənin ən faciəli şəxsiyyəti idi. O, özünün nə qədər dəyərli və qüdrətli olduğunu hamıya, ilk növ bədə isə özünə sübut etməyə çalışsa da, əslində bu mə ziy- yət lər dən məhrum idi. O, sağlam düşüncəyə və ağlın gətirdiyi də lil lərə baxmadan, nə mənəvi çərçivələrə, nə də İranın milli ma raq larına etina etmədən, hətta öz torpaqları daxilində eks- ter ri to rial xarici hərbi bazalar yaratmaq (dünya tarixində ilk dəfə ola raq!) və ya ölkə iqtisadiyyatının və ticarətinin ən mən fəətli sa hə lərini ingilislərin və ya fransızların ida rə çi li- yi nə vermək ba ha sına Rusiyaya qarşı «dava-dava oyu nu»n- da intəhasız iş ti rak et mə yə hazır idi. Rusiya ilə mə na sız müharibə ölkə iq ti sa diy ya tı nı o dərəcədə dağıtdı ki, İra nın real vəsaiti, silahı, əs gər mun dir lə ri üçün mahudu qal ma- dı, ölkə özü isə bir əsr yarımdan artıq müddətə Avropa (ilk növbədə Britaniya) konsessiyalarından tam təsərrüfat ası lı- lı ğı na düşdü. Qacarların bu mirasını birdəfəlik məhv etmək və xa rici iqtisadi təzyiqdən qurtulmaq üçün İran xal qı 1978– 1979-cu illərdə İslam inqilabı etməli oldu. Fətəli şah və Ab- bas Mirzə İranın nəinki Şimali Azərbaycan torpaqlarını, həm də iqtisadi müstəqilliyini itirməsi üçün məsuliyyət da şı yırlar. 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin baş lı ca ye- ku nu budur ki, Rusiya imperiyası müharibədə formal qa lib ol sa da, onun hərbi zəfərindən bütün mənfəət Böyük Bri ta ni- ya ya çatdı. Həmin müharibədə o dövrün aparıcı oyunçuları Azər bay- can əra zisində, regionun yerli əhalisinin istəklərinə və ta le- yinə mə həl qoymadan öz geosiyasi oyunlarını oynayırdılar. 85 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra Bu faktı heç kəs inkar etmir ki, müharibə nəticəsində Azər- bay can xalqı bö lün müş xalqa çevrilmişdir, lakin bunun üçün mə suliyyət tək Ru si yanın üzərinə qoyulmamalıdır. Burada yal nız kollektiv mə su liyyətdən söhbət gedə bilər, tarixi ret- ros pek tivdə həmin mə su liy yəti təkcə Moskva və Sankt-Pe ter- burq deyil, həm də Tehran və Təbriz, London və Dehli, da şı- ma lıdırlar. Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasının 200 illiyi ilə bağ lı daha bir aspekt vardır ki, diqqət mərkəzindən, ilk növ- bə də beynəlxalq birliyin diqqət mərkəzindən kənarda qal ma - ma lı dır. Rusiya ilə İran arasında sülh müqaviləsinin adı onun im za lan dığı yerin – Azərbaycanın müasir Goranboy ra yo nu - nun əra zi sin də yerləşən Gülüstan kəndinin adından gö tü rül- müş dür. Bu gün hə min kəndin bilavasitə yaxınlığından Azər- bay can Res pub li ka sının silahlı qüvvələri ilə Dağlıq Qa ra bağ se pa rat çı la rı nın si lahlı birləşmələrinin təmas xətti ke çir. Bu isə müqavilənin im za lan dığı yerdə hansısa xatirə təd bir lə ri- nin keçirilməsi imkanını is tis na edir. Ona görə də bu gün Gü- lüstan sülhü iki silahlı mü na qi şə ni xatırladır – bir 200 il öncə ba şa çatmış münaqişəni, bir də 20 il dən artıq davam edən mü- naqişəni... 86 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» Samyuel Hantinqtonun nəzəriyyəsi Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişənin kulturoloji mahiyyətini necə izah edir Samyuel Fillips Hantinqton (1927–2008) ən yeni döv- rün, heç şübhəsiz, müasir geosiyasi proseslərin adekvat qav - ra nıl ma sına çox böyük nəzəri töhfə vermiş görkəmli cə miy- yət şünasları və siyasi mütəfəkkirləri sırasına daxildir. Onun 1993-cü il də Ame rikanın «Foreign Affairs» 1 politoloji jur- na lın da dərc edil miş «Thse Clash of Civilizations?» (rus di- lin də “Cтолкновение ци ви лизаций» 2 ) adlı konseptual mə- qa lə sin də 3 ilk dəfə irəli sür dü yü və əsaslandırdığı, sonra isə 1996-cı ildə işıq üzü gör müş «The Clash of Civilizations and the Remaking of World Or der» («Sivilizasiyaların toq- quş ması”) 4 adlı tarixi-fəlsəfi trak ta tın da (rus dilində kitab 1 Huntington, The Clash of Civilizations?, Foreign Af fairs, Sum- mer,1993 Vol. 72, № 3, 1993, P. 22-49. 2 Bax. Хантингтон С.Ф. Столкновение цивилизаций?. По- лис,1994, №1 3 Huntington, The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, Sum- mer,1993 Vol. 72, № 3, 1993, P. 22-49. 4 Huntington Samuel P., The Clash of Civilizations and the Rema- king of World Order, New York, Simon & Schuster, 1996. 87 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» 2003-cü ildə nəşr olunmuşdur) 5 sis tem li şəkildə yenidən iş- lə diyi və formalaşdırdığı «si vi li za si ya la rın toqquşması» nə- zə riy yəsi ötən əsrin sonuncu rübündə tö rən miş regional (lo- kal) müharibə və münaqişələrin mütləq ək sə riy yə ti nin, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kök lə ri nin, ma hiy- yə tinin və sonrakı inkişaf perspektivlərinin tam dərk edilməsi və obyektiv anlaşılması üçün ideal model və real im kan ya- rat mışdır. Nə qədər qəribə olsa da, belə bir faktı qeyd etmək la zım gə lir ki, Dağlıq Qarabağın və ona bitişik rayonların əra zi sin- də Er mənistanla Azərbaycanın qarşı-qarşıya durduğu iyir mi beş il ər zində iki düşmənçilik edən ölkənin və millətin po li- to loqları mü na qişənin köklərinin, təbiətinin və mümkün nə ti- cələrinin si vi li zasiya-kulturoloji yanaşma mövqelərindən təh- lili məqsədi ilə S.F.Hantinqtonun nəzəriyyəsini tətbiq etmək üçün bütün im kan lara malik olsalar da, bunu etməyə macal tapmamışlar. Ən azından bizə son iyirmi ildə rus dilində nəşr edilmiş, 1991–1994-cü illərin Qarabağ müharibəsi və bu müharibənin ar dın ca regionda baş vermiş hadisələr ba rə sin də Ermənistan və ya Azər bay can tərəfi nin mövqeyini Han tin q- to nun nəzəriyyəsi kon teks tin də əks etdirən heç bir politoloji tədqiqat (dissertasiya işindən heç danışmırıq) məlum deyildir. Zən nimizcə, bu vəziyyət iki cür izah oluna bilər: ya həmin müd dət ərzində tərəfl ərdən heç bi rin də bu cür təhlili apara bi lən adam meydana çıxmamışdır, ya da be lə təhlil zamanı ha sil edilmiş nəticələr tərəfl ər üçün o qədər «na münasib» ol- muş dur ki, onları dövlətin siyasi nüfuzu ilə bağlı mü la hi zə lə- rə görə açıqlamaq mümkün olmamışdır. Bununla belə, biz həmin boşluğu doldurmağa çalı şa- cağıq... 5 Bax. Хантингтон С.Ф. Столкновение цивилизаций. М., АСТ. 2003. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|