Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Oleq Kuznetsov
45 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra şı lıq lı münasibətlərdə inzibati və təsərrüfat baxımından ta ma- mi lə müstəqil olmuşlar. Yerli xanlıqların inkişaf etmiş fi s kal və ka me ral strukturlarının mövcudluğu da bunu sübut edir di. Hər xan lı ğın öz pul sistemi, zərbxanası və xəzinəsi var idi 4 . Bu fakt bi zim belə bir tezisimizə bir daha dəlalət edir ki, Qa- ra bağ, Gən cə, Şir van, Şamaxı xanları İran hökmdarlarından si ya si cəhətdən ası lı ol maqdan açıq-aşkar usanmışdılar və on la rın ha ki miy yə tin dən azad olmağın və ya ən azı, süzereni dəyişməyin əley hinə de yil dilər. Onların bu meylini gücləndirən bir amil də İran dövləti da xi lin də siyasi qeyri-sabitliyin, daha dəqiq deyilsə, sülalə qeyri-sa bit liyinin hökm sürməsi idi. Bütün XVIII əsr bo yun- ca İran yal nız sözdə imperiya olmuşdu, əslində isə şa hən- şah lıqdan baş qa bir şey deyildi; şahın ali hakimiyyəti yer li xanların inzibati su ve ren liyi ilə məhdudlaşırdı. Bundan baş- qa, Zəndlər, sonra isə Qacarlar sülaləsi nümayəndələrinin ali hakimiyyətinə tayfa bir lik lərinin irsi hökmranlığı xey li dərəcədə hədd qoyurdu və bu nun özü də dövlətin mər kəz- ləş məsinə kömək göstərmirdi. Əs lin də İran ərazisində ya- ran mış vəziyyət elə həmin dövrdə alman knyaz lıq larında və ya Reç Pospolitada mövcud olan vəziyyətə bən zə yir di. Bu və ziyyət alman knyazlıqlarının xaricdən zo ra kı lıq yo- lu ilə mər kəz ləşdirilməsinə, Reç Pospolitanın isə hərbi və ya döv lət çilik baxımından daha güclü olan qonşular ara sın- da par ça lanıb bölünməsinə gətirib çıxarmışdı. Öz daxili qu- ru lu şu na (si ya si-hüquqi və ya kulturoloji baxımdan) İran alman millətinin Mü qəd dəs Roma imperiyasından az fərq- lə nirdi. Məlum olduğu ki mi, Müqəddəs Roma im pe ri ya- 4 Акты, собранные Кавказской археографической комиссией: В 13-ти тт. Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кав каз- ского, 1866-1904. т. 5. С. 201-207. 46 Oleq Kuznetsov sı nın tərkibinə müxtəlif müs tə qil lik dərəcəsinə malik olan 350-dən çox dövlət daxil idi, on la rın arasındakı fərq yal- nız yarımsuveren subyektlərin sa yın da idi. Bir qədər irə liyə gedərək və retrospektiv siyasi-hü qu qi müqayisələr apa ra raq tam obyektiv surətdə söyləyə bi lə rik ki, XIX əsrin əv vəl lə- rin də Qafqazda vəziyyətin inkişafı for ma və məzmun ba xı- mın dan Mərkəzi Avropada cərəyan edən döv lət-hüquq pro- ses lə ri nin tam eyni idi. 1806-cı ildə Na po leon Bo na partın çox say lı alman knyazlıqlarına silah gücünə qə bul etdirdiyi Al maniya Konfederasiyası, ardınca isə Reyn İt ti faqı alman döv lətçiliyinin suveren subyektlərinin sayını 350-dən 36-ya endirdi və bundan sonra, 1871-ci ildə vahid Al ma ni ya im pe ri- ya sının yaradılması mümkün oldu. Buna bən zər şə kil də, Ru- si ya nın Qafqazdakı istilaları pərakəndə Azər bay can xan lıq la- rı nı və tayfalarını Rusiya imperiyasının inzibati yurisdiksiyası al tın da birləşdirərək, əvvəlcə Azərbaycan Demokratik Res- pub lik a sı nın, son ra isə Azərbaycan SSR-in və müasir suveren Azər bay ca nın yaranmasının təməlini qoydu. XVIII əsrin sonlarında – XIX əsrin əvvəllərində Azər bay - can–İran və ümumiyyətlə Qafqaz–İran (o cümlədən Gür cüs- tan–İran və Dağıstan–İran) münasibətləri sadəcə münaqişə deyil, həm də açıq qarşıdurma vəziyyəti almışdı. Buna milli- dini amil də xeyli şərait yaradırdı. Zəndlər sülaləsindən olan şah la rın hökm ranlığı dövründə müasir Azərbaycan torpaqları si ya si ba xım dan əyalət idi, bu torpaqların əhalisi İran aris- tok ra ti ya sı nın öz ba şınalığından və təzyiqlərindən əziyyət çə- kir di. Bütün bun lar 1780-ci illərdə ölkə daxilində feodal mü- ha ri bəsinin baş lan ma sına səbəb olmuş və Azərbaycan (ərazi əla mətinə görə) sü la lə sinin, tam dəqiq deyilsə, qacarların Gən cə sülaləsinin ha ki miy yətinin qurulmasına gətirib çı xar- mış dı. Qacarların ha ki miy yətə gəlməsi Azərbaycan–İran ix ti- 47 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra lafl a rına sanki bir «ay dın lıq» gətirdi, birinci tərəfi yüksəltdi, di gər tərəfi isə alçaltdı, am ma eyni zamanda, Azərbaycan da- xilində ixtilafl arın kəs kin ləş mə si nə səbəb oldu. Heç kəs üçün sirr deyildir ki, 1783–1784-cü və 1797– 1799-cu illərdə Cavanşirlər nəslindən olan Qarabağ ha kimi İb ra him xəlil xan Zəndlər barəsində bütün vassallıq qay da- la rı nı pozaraq Qa rabağ xanlığının Rusiya himayəsinə qəbul edil məsinə dair gizli danışıqlar aparırdı. 1795-ci və 1797-ci illərdə isə o, İran da qacarlar sülaləsinin banisi olan Ağa Mə- həm məd xanın (1796-ci ildən – şah) başçılığı ilə Qarabağı vi ran qoymuş İran qo şun larının hücumlarına qarşı müstəqil mü qa vimət gös tər miş di. Doğ rudur, Qarabağ xanlarının saray ta rix çisi Mirzə Ca mal Ca vanşirin yazdıqlarına inansaq, İb- ra him xəlil xan öz xan lı ğın da müt ləq hakim idi («Qarabağa gəldikdə İbrahimxəlil xan müs təqil xan və hakim oldu, heç kəsə tabe olmadan hökm ran lıq etdi»), lakin bu belə bir fak- tı təkzib etmir ki, Zəndlər döv lə ti nin paytaxtı İsfahan və Qa- car lar dövlətinin paytaxtı Teh ran onu itaətsiz olsa da, hər hal da vassal sayırdılar. Bu sta tu su nu o, atası Pənahəli xan Cavanşirdən miras almışdı. Pə na hə li xana isə xan rütbəsini İran hökmdarı Adil şah 1748-ci il də vermişdi 5 . Qarabağ xan- ları ilə yanaşı, Şəki xanları da, xü su sən bu xanlığın ba ni si, Qa ra Keşiş nəslindən Hacı Çələbi xa nın nəvəsi Mə həm məd- hə sən xan İran qacar dövlətinə heç də rəğbət bəsləmirdi. 1795–1797-ci illərdə Ağa Məhəmməd şah Qa ca rın başçılığı ilə İran qoşunlarının basqını zamanı o, xan lı ğın hü dud larını tərk etməyə məcbur olmuş, 1805-ci ildə isə Ru siya im pe ri ya- sının təbəəliyinə keçmişdi. Qacarların da ha bir düş məni Mir Mus ta fa xan Talışlı idi. 1795-ci ildə o, Rusiyanın himayəsinə 5 Джаваншир М.Д. История Карабаха. Баку: Изд-во АН Аз .CCР, 1959. С. 13, 47. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|