Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü
26 Oleq Kuznetsov ol ma mış dır, çünki yerli əhalisi ənənəvi müsəlman olan (ib ti- dai büt pə rəst lik dən aralandıqdan sonra) ərazilərdə öz siyasi hökm ran lı ğı nın təməli kimi xristianlığı yaymaq mənasızdır. Xris tian lı ğın tarixən yayıldığı və XIX əsrin əvvəllərində feo- dal ictimai mü na si bət lərinin artıq təşəkkül tapdığı torpaqlar, de mək olar, ağ rı sız su rətdə Rusiya dövlətinin və cəmiyyətinin tər kibinə daxil edil di və bu zaman hakim regional elitadan tək-tək şəxslərin mə na fe lərinə toxunuldu. Zaqafqaziyanın ənənəvi müsəlman əhalisinə malik döv- lət-ərazi qurumlarının Rusiya imperiyasının tabeliyinə keç- mə si nin in zi bati proseduru daha mürəkkəb idi, amma bu da mən tiqi cə hət dən anlaşılan idi: yerli feodal hakimləri əv vəl- ki inzibati sta tus la rını ömürlərinin son gününədək qo ru yub saxlayırdılar (doğ ru dur, bu zaman siyasi suverenliyi iti rə rək), onların varisləri, xə ləfl əri və yaxınları bütün əmlak və silk im tiyazlarına malik olan Rusiya zadəganlarına çev ri lir di lər. Əs lin də, Cənubi Qafqaz vi la yətlərinin Rusiya ha ki miy yəti altına keçməsi sosial-əmlak və inzibati-təsərrüfat mü na si bət- lərinin onlar üçün ənənəvi xa rak te rini dəyişmədi, ona görə də əha linin əsas kütləsi tərəfi ndən la qeyd qarşılandı. Buna parlaq nümunə kimi, yerli müsəlmanlar sırasından olan «əsirlər» – «canlı əmtəə» ilə hətta Rusiya imperiyasının hü dud larını aşan ticarətə (xüsusən, qızların və gənc qa dın- ların Tür ki yə hərəmxanalarına satılmasına) yeni rus ha ki miy- yət or qan la rı nın, demək olar, etinasız münasibət bəs lə mə sini gös tərmək olar. İmperiyanın yeni birləşdirilmiş ra yon ların- da mü səlman kənd icmalarının hüdudları daxilində əsir ti- ca rə ti sərbəst həyata ke çi ri lirdi, əsir (qul, nökər) alın ma sı və satılması faktının özü isə döv lət xəzinəsinə rüsum ödə- nil mək lə Rusiya pristavlarının qə bul et dikləri xüsusi aktlar 27 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü vasitəsi ilə təsdiqlənirdi 9 . Qeyd etmək lazımdır ki, bu qayda Rusiyanın «xristian» hissəsində təh kimli kəndlilər barəsində qüvvədə olan qaydanın tam eyni idi, ona görə də Qafqazın və Rusiyanın Avropa hissəsinin yerli əha lisinin həyat tərzi bir- birindən az fərqlənirdi. Bütün bunlar tamamilə qəti surətdə be lə söyləməyə imkan verir ki, Rusiya tə rə fi n dən Qafqazın müs təmləkələşdirilməsi yolunda heç bir so sial-iqtisadi çə tin- lik yox idi. Rusiya tərəfi ndən Qafqazın müstəmləkələşdirilməsinin ilk onil likləri ərzində yerli müsəlman əhali bu prosesə siyasi- di ni ma neə törətmirdi. Buna ən parlaq sübut kimi 1828–1829- cu il lə rin Rusiya–Osmanlı müharibəsinin qızğın çağında müa sir Azər bay canın yeni birləşdirilmiş torpaqlarında rus Əla hid də Qaf qaz kor pusu üçün dörd atlı-müsəlman polkunun (hə rə sin də 720 at lı olmaqla) və Kəngərli süvari dəstəsi adı al- tın da xü su si atlı divizionun uğurla formalaşdırılmasını gös- tər mək olar. On lar Şərqi Anadolu ərazisində öz din daş la rı na qarşı dö yüş lər də ni zami rus ordusundan da çox fərq lən miş- di lər 10 . Hə min mü ha ribə başa çatdıqdan sonra bu gün Cə nu- bi Qafqaz ad lan dı rı lan əra zidə xüsusi Zaqafqaziya mü səl man kazak qoşununun for ma laş dırılması məsələsinə belə ba xıl- mış dı. Lakin bu məqsəd üçün nəzərdə tutulan qüvvə və va si- tə lərin 1830–1831-ci il lə rin Polşa üsyanını yatırmağa gön də- 9 Емельянова Н.М., Экзеков М.Х. Торговые и культурные свя зи Рос сийской, Османской империй и народов Кавказа в первой по ло- ви не XIX века // Исторические, культурные и экономические связи меж ду Турцией и Россией: Материалы международного симпозиума, Стам бул, 5 апреля 2012 г. / Сост. О.Ю.Кузнецов. – М.: Турецко-рус- ский культурный центр, 2012. – Səh. 45-47. 10 Утверждение русского владычества на Кавказе: К 100-летию при соединения Грузии к России: В 5-ти тт. / Под ред. В.А.Потто. Тиф лис, 1909. Т. 4 (ч. 2). Səh. 415-416. 28 Oleq Kuznetsov ril məsi zərurəti həmin pla nın tam həyata keçirilməsinə imkan vermədi 11 . 1840-cı il lər də Dağıstanda və Çeçenistanda imam Şamilin başçılığı ilə dağ lı xalqlar üsyan qaldırdıqdan sonra isə bu plan tamamilə unu dul du. Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, çox mil lət li və çoxdinli Rusiyada tə bəələrin dini etiqadı məsələsi yal nız onlar öz hüquqa zidd hərəkətləri ilə qayda-qanunu poz duq ları zaman ortaya çıxırdı. «Erməni məsələsi» Qafqazda Rusiya geosiyasətinin vasitəsi kimi Mərkəzi Qafqazın Rusiya tərəfi ndən müstəmləkələşdiril- mə sin də dini-konfessional çalara malik bircə məsələ var idi. Söh bət «erməni məsələsi» deyilən məsələdən gedir, o mə sə lə ki, Rusiyanın Zaqafqaziyada həyata keçirdiyi bütün si ya sət lə uy ğun suzluq təşkil edir, Rusiyanın bu regionda geo si ya sə ti- nin for ma laşması məntiqini əsaslı surətdə pozurdu. Bəri baş- dan qeyd etmək lazımdır ki, biz bu məsələni milli deyil, məhz dini-kon fes sional məsələ kimi nəzərdən keçiririk, çünki Ru si- ya da di ni etiqad azadlığı haqqında imperiya qanununun qəbul edil diyi 1914-cü ilin fevral ayınadək şəxsiyyətin formal-hü- qu qi xa rak te ris tikasının bir elementi kimi «milliyyət» anlayışı yox idi və onu şəxsiyyətin konfessional və ya dini etiqad mən su biyyəti mə lum dərəcədə əvəz edirdi. Odur ki, Rusiyada döv lət-hüquq nöq teyi-nəzərindən «erməni məsələsi» mövcud deyildi və prin sip cə mövcud ola bilməzdi, bu problemin ayırd edilməsi üçün «er mə ni-qriqorian məsələsi» ifadəsinin işlə- dilməsi daha dəqiq ola caq dır. 11 Нагдалиев Ф.Ф. Ханы Нахичеванские в Российской империи. Мос ква: Новый аргумент, 2006. Səh. 93-98. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|