Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü
20 Oleq Kuznetsov rə cə də təsadüfən düşmüşdür, çünki burada hakimlik uğrunda mü ba ri zə də İran dövləti ilə Osmanlı imperiyası qarşı-qarşıya gəl miş di lər, gah bu tərəfi n, gah da digər tərəfi n üstünlük qa- zan dığı rə qa bət yanaşı vilayətlərin sərhədlərini keçmirdi. Bal kan lara geo si ya si ekspansiyasının başlanğıcında Rusiya Os man lı im pe ri ya sı na qarşı Qafqazda və ya Zaqafqaziyada «ikinci cəbhə» aç maq barəsində düşünmürdü, çünki bundan ötrü onun nə qüv və lə ri, nə vəsaiti, nə də resursları var idi. Hə min regiona o, da ha çox məcburən, özündən asılı olmayan xa ri ci səbəblərin tə si ri altında diqqət yetirmişdi – 1768-ci il- də Kartli və Kaxeti gür cü knyazlıqlarının hakimi II İrakli os- man lılara qarşı hərbi yar dım üçün Rusiyaya müraciət etmişdi. Taxtda onun sələfi ol muş VI Vaxtanq 1722-ci ildə Rusiya imperatoru I Pyotr ilə müt tə fi q lik müqaviləsi bağlamışdı. 1768–1772-ci illərdə müa sir Gürcüstanın ərazisində general- po ru çik (general-ley te nant), baron Q.K.H.Totlebenin ko- man dan lığı altında rus qo şun ları dəs təsi fəaliyyət göstərirdi. Q.K.H.Tot le ben döyüş mey dan la rın da şücaəti ilə şöhrət qa- zan sa da öm rünün digər dövrlərində prin sip siz liyi, avan tü- riz mi və intriqaçılığı ilə tanınmışdı. Bir sı ra hərbi uğurlara (o cüm lədən Kutaisinin alınması və Potinin mü ha sirəsi) bax ma- ya raq, Gürcüstanda onun əməliyyatları Ru si ya ya əhəmiyyətli siyasi fayda gətirmədi, çünki bu general gür cü çarı II İrakli ilə nəinki mübahisə edib savaşmış, həm də 1770-ci ildə Axal- six yaxınlığındakı döyüşdə ona osmanlılar qar şı sın da xə ya- nət etmiş, üstəlik, gürcü taxtı uğrunda mübarizədə rə qib lə- ri nin tərəfi ni saxlamaqla yenidən xəyanət etmişdi 5 . Ge ne ral Q.K.H.Totlebenin dəstəsinin Kürün digər sahilinə ek spe di- si ya sının yeganə geosiyasi nəticəsi bu olmuşdu ki, rus hərbi 5 Потто В.А. Кавказская война: В 5-ти тт. Т. 1. С древнейших вре мен до Ермолова. М.: Центрполиграф, 2006. Səh. 128-132. 21 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü ko man dan lığı region barəsində müfəssəl məlumat alaraq, ora nın hər bi-to poqrafi k xüsusiyyətlərinə bələd olmuş, bu isə gələcəkdə hə min ərazidə eventual döyüş əməliyyatları ke çi- ril məsini plan laş dır mağa imkan vermişdi. Əslində, məhz ba- ron Totlebenin sa yə sin də Mərkəzi və Cənubi Qafqaz Ru si ya- nın diqqət dairəsinə düş müş dü, baxmayaraq ki, dərhal onun geo siyasi maraqlar zo na sı na çevrilməmişdi. İkinci dəfə Zaqafqaziya Rusiyanın hərbi-siyasi baxımdan diq qə tini 10 il sonra, 1782-ci ildə cəlb etmişdi. O vaxt bir tə- rəf dən Kartli və Kaxeti, digər tərəfdən Rusiya arasında bu gür cü tor paq ları üzərində Rusiyanın hərbi protektoratının müəy yən edil mə sinə dair danışıqlar başlanmış, 1783-cü il iyulun 24-də (av qus tun 4-də) məlum Georgiyevsk trak ta tı nın imzalanması ilə ba şa çatmışdı. Bu sənədin məzmunun təh li- linə varmadan qeyd edək ki, müqaviləni hər iki döv lət cəmi 4 il ərzində, 1787-ci ilə dək icra etmiş, sonra isə os man lı- ların təzyiqi altında rus qo şun la rı (2 piyada batalyonu) Şər- qi Gürcüstandan (Kartli-Kaxetidən) çı xa rıl mışdır, bax ma ya- raq ki, Rusiya bu torpaqları özünün vas sal mülkü say maq da davam etmişdir. Bunu imperatriçə II Ye ka terinanın Ku ban kor pusunun komandanı, general-feld mar şal, qraf İ.V.Qu do vi- çə 1795-ci il 4 sentyabr tarixli əmri də sübut edir. Əmrdə de- yilirdi ki, İran şahı Ağa Məhəmməd xan Qa ca rın başçılığı ilə İran qoşunlarının Tifl isə (Tbilisiyə) yü rü şü nü dəf etmək məq- sədi ilə «çar İrakli ilə traktata əsasən onun düş mən çi lik qəsd- lə rindən müdafi əsi üçün Rusiyanın vas sa lı kimi ona ve ril məli olan iki tam piyada batalyonu ilə ona kö mək gös tə ril sin» 6 . İran qoşunları sentyabrın 12-də gürcülərin pay tax tı nı da ğıt dı- lar (general Qudoviç isə II İrakliyə hərbi yardım gös tə ril mə si- nə dair əmri yalnız oktyabrın 1-də aldı). 6 Yenə orada. Səh. 135. 22 Oleq Kuznetsov 1783-cü ildə Rusiyanın Şərqi Gürcüstan üzərində pro tek- to ra tının bərqərar edilməsi və daha sonra, 1801-ci ildə Şər- qi Gür cüstanın imperiya tərkibinə daxil olması Rusiyanın Qaf qaz da iki strateji rəqibinə – Osmanlı imperiyasına və İran şah lı ğı na qarşı bir sıra müharibələr aparmasına gətirib çıxardı. Bu iki ölkənin daimi sərhəd münaqişələrində olması onlarla si lah lı qar şı durmada Rusiyanın işini asanlaşdırırdı. Ru siyanın hə min ölkələr ilə silahlı münaqişələri sırasında ge- neral-anşef (ge ne ral-polkovnik), qraf V.A.Zubovun ko man- dan lığı altında rus Ku ban korpusu qüvvələrinin İran şa hı nın qo şunlarına qarşı Şi ma li Azər baycana yürüşünü – im pe rat ri çə II Yekaterinanın ölü mü səbəbindən tam baş tutmamış yü rü- şünü; 1804–1813-cü il lərin və 1826–1828-ci illərin Ru siya– İran müharibələrini; 1806–1812-ci illərin və 1828–1829-cu illərin Rusiya–Os man lı müharibələrini göstərmək la zım dır. İm periyanın döv lət sər həd ləri Mərkəzi və Cənubi Qaf qaz re- gion larına lap ya xın laş dı ğın dan məhz həmin si lah lı mü na qi- şələrin planlaşdırılması və ge di şi za manı bu re gion lar da Ru- si yanın geosiyasi maraqlarının və hə dəfl ərinin cizgiləri üzə çıx mağa, məzmunu müəyyən olunmağa baş la mışdır. Yuxarıda göstərilmiş bütün silahlı münaqişələrin yaran- ma sı üçün əsas səbəb Qafqazda Rusiya, İran və Osmanlı im pe ri ya sı arasında nizamlanmamış sərhəd məsələsi və Za- qaf qa zi ya nın feodal dövlət-ərazi qurumlarında – müxtəlif ma hal lar da, şah lıq larda, xanlıqlarda hökmranlıq uğrunda mü ba ri zə ol muş dur. Qaf qaz da bu üç qüvvə arasında ma raq- lar mü na qişəsinin ob yek tiv mövcudluğu şəraitində ix ti lafl a- rın ara dan qaldırılması üçün çıxış nöqtəsi kimi Qafqaz xalq- la rı nın dini suverenliyi se çil mişdir. Deyilənlərin təsdiqi üçün Ru siya ilə Osmanlı im pe ri ya sı arasında 1791-ci il 29 de kabr (1792-ci il 9 yanvar) ta rix li Yassı sülh müqaviləsinin müd- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|