Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü
- Oleq Kuznetsov
23 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü də ala rı nı göstərmək olar. Hə min müqaviləyə görə, Rusiya ilə Osmanlı imperiyası ara sın da sərhəd Kuban çayı boyunca müəyyən edilirdi, Qafqazın bü tün xristian xalqları – osetinlər və şərq gürcüləri, onların tor paq la rı isə osmanlılar tərəfi ndən Ru siyanın geosiyasi ma raq la rı zonası hesab edilirdi 7 . La kin Qaf qazda geosiyasi ma raq dairələri arasında bu cür hədd qo- yul ması İran şahı Ağa Mə həm məd xan Qacarı razı sal ma dı və o, 1795-ci və 1797-ci il lər də Kartli-Kaxetiyə iki dəfə hücum etdi. Qərbi Gürcüstanın mü səl man xalqları da Kartli-Kaxetiyə və İmeretiyə basqınları da vam etdirirdilər. Bütün bunlar gür- cü torpaqlarının sonuncu müs tə qil çarı XII Georgini Ru si- ya dan təkcə hərbi deyil, həm də dövlət yardımı istəməyə sövq etdi. Kartli-Kaxetinin Rusiya tər ki bi nə daxil olmasının siyasi və hüquqi aspektləri yaxşı öy rə nil diyindən və məlum olduğundan 8 , onu ətrafl ı nəzərdən ke çir mə yəcəyik. Bircə bu- nu deyəcəyik ki, Gürcüstanın Rusiyaya bir ləşdirilməsi haq- qın da imperator manifesti 1802-ci il aprelin 12-də Sioni baş kilsəsində rəsmən oxunduqdan sonra Rusiya Cə nu bi Qafqaz regionunda öz geosiyasi maraqlarının və prio ri tet lərinin ifadə edilməsi məsələsinə yaxınlaşdı. Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının müəy- yən ləş dirilməsi ilk növbədə yeni birləşdirilmiş torpaqların hər bi-strateji təhlükəsizliyi amili ilə şərtlənmişdi. Bundan öt- rü Qaf qa zın təbii sərhədlərinə çıxmaq zəruri idi. Həmin sər- 7 Подробное описание пути чрезвычайнаго и полномочнаго Рос сийскаго Императорскаго Посольства, после Ясскаго мира, от Ру щука чрез Шумлу в Константинополь, в 1793 году. С воен ны ми за ме чаниями о земле, с показанием способа провесть и про до вольс- твовать от 30-ти до 40-ка тысяч войска / Прим. Н. А. Осокина // Рус- ская старина, 1878, № 1 (Т. 21). Səh. 100-124. 8 Авалов З.Д. Присоединение Грузии к России. СПб.: Тип. Монт- вида, 1906. 24 Oleq Kuznetsov həd lər əsa sın da nəinki ərazilər arasında hədd qoymaq, həm də eşe lon laş dı rıl mış müdafi əni təşkil etmək mümkün idi. Bu cür təbii hü dud lar yalnız Araz çayı (cənubda) və Çorox çayı (qərbdə) ola bi lər di. Bu hüdudlara çatmaq üçün Rusiya XIX əsrin birinci qə ri nə sin də yuxarıda göstərilən bir sıra hücum müharibələri apar mış dı. Rusiyanın geosiyasi maraqları komp- lek sində Mərkəzi Qaf qa zın yeri, rolu və əhəmiyyəti məhz Ru- siya və Osmanlı im pe ri ya ları arasında qarşılıqlı ərazi id dia ları ilə müşayiət olu nan hə min müharibələr və onlardan son ra baş ve rən silahlı mü na qi şə lər kontekstində nəzərdən ke çi ril mə li dir. İlk növbədə qeyd edilməlidir ki, dünya xəritəsində müs- tə qil subregion və geosiyasi diqqət obyekti kimi Mərkəzi Qaf qaz yalnız Rusiyanın sayəsində yaranmışdır. Onun mə kan ba xı mın dan lokallaşması, hüquqi formalaşması və son ra kı po li to lo ji əla hid dələşməsi Rusiyanın İran və Osmanlı im pe- riyası ilə bey nəl xalq mü qavilələrinə əsasən yeni tor paq la rın onun tərkibinə da xil ol ma sı yolu ilə həyata keçmişdir. Hə- min müqavilələrə İran ilə 1813-cü il 12 (24) oktyabr tarixli Gü lü stan sülh müqaviləsi, 1828-ci il 10 (22) fevral tarixli Türk mənçay sülh müqaviləsi, elə cə də Osmanlı imperiyası ilə 1812-ci il 16 (28) may tarixli Bu xa rest sülh müqaviləsi (1826-cı il 25 sentyabr (7 oktyabr) ta rix li Akkerman kon ven- si ya sı ilə birlikdə), 1829-cu il 2 (14) sent yabr tarixli Adria- no pol sülh müqaviləsi, habelə 1878-ci il 1 (13) iyul tarixli Ber lin traktatı aid edilməlidir. Bu beynəlxalq hü quq aktlarının müd də alarına görə, Dağıstan, Kartli, Kaxeti, Meq re li ya, İme- re tiya, Quriya, Abxaziya torpaqları, Bakı, Qa ra bağ, Gən cə, Şir van, Şəki, Dərbənd, Quba, Talış, Naxçıvan, İrə van xan lıq- la rı nın əraziləri, Qara dənizin Kuban mənsəbindən baş la mış Müq. Nikolay körpüsünədək olan bütün şərq sahilboyu Ana- pa, Su cuq qala və Poti qalaları ilə birlikdə, habelə osmanlı pa- 25 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü şalıqları Axalsixe, Axalkalaki, Batum, Qars, Ərdəhan, Artvin Ru si yaya birləşdirilmişdi. Beləliklə, tarixi-hüquqi nöqteyi-nə- zər dən bütün bu torpaqlar Mərkəzi Qafqaz regionuna da xil edil məli və kompleks tədqiqat obyekti olmalıdır, çünki on la- rın son ra kı tarixi taleyini de-fakto müəyyən etmiş Rusiyanın imperiya tə si ri altında olmuşlar. Mahiyyətcə biz deyə bilərik ki, bu gün Mərkəzi Qafqaz re gio nunun subyektləri Rusiya Federasiyası, Türkiyə Res pub- li ka sı, Azərbaycan Respublikası, Ermənistan Respublikası, Gür cü stan, habelə qismən tanınmış və ya tanınmamış dövlət qu rum ları – Abxaziya, Cənubi Osetiya, Dağlıq Qarabağdır. La kin bu re gio nun bəzi ölkələrinin siyasi elitaları, habelə on- ları do la yı sı ilə dəs təkləyən dünya güc mərkəzləri Rusiyanın və Tür ki yə nin re gio na təsirini zəifl ətməyə və ya hətta on la rı Mər kəzi Qaf qaz re gio nunun subyektləri siyahısından çı xa ra- raq, yalnız Azər bay ca nı, Ermənistanı və Gürcüstanı sax la ma- ğa fəal surətdə çalışırlar. Mərkəzi Qafqaz regionuna bu cür politoloji yanaşma ap riori qey ri-məqbuldur, çünki nəinki tarixi reallıqları və ənə nələri in kar edir, həm də yerli siyasi elitaların ayrı-ay rı qrup larına və on la rın arxasında dayanan beynəlxalq ma liy yə- sə naye dai rə lə ri nə xoş gəlsin deyə region xalqlarının ta ri xi- mə dəni irsini rədd edir. XIX əsrin ikinci qərinəsindən baş la ya- raq, Mərkəzi Qafqaz Ru si ya nın nəinki geosiyasi ma raq la rı nın, həm də prioritetlərinin zo na sı olmuşdur və olaraq qa lır. Ru si- yanın həmin region barəsində si ya səti son iki əsr ər zin də mü- hüm transformasiyaya məruz qal mışdır və bu, müəy yən bir ten den siyanı ifadə etməyə imkan ve rir. Cənub-Şərqi Avropa regionundan fərqli olaraq, Mərkəzi Qaf qaz regionu heç vaxt Rusiyanın dini ekspansiya obyekti Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|