Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

kadr
– qiymati narxga, narx esa ishlab chiqarish harajatlariga va bozorga 
tashlangan pul miqdoriga proportsional (
mutanosib
likda) o’zgaradi. Bu 
bog’lanish
narx orqali yuz beradi. SHu sababdan pul kadr – qiymati narx darajasiga nisbatan 
teskari proportsionaldir: narx pasaysa pul 
qadri
oshadi, narx oshsa pasayadi.
Pul tovar ekan, u talab va takliflar ta’siriga beriladi. Pul taklifi muomalaga chiqarilgan 
ma’lum turdagi miqdordir. U talabdan ortiq yoki kam bo’lishi mumkin: kam 
bo’lganda to’lov krizisi yuzaga chiqadi. Masalan 1992 yil MDX mamlakatlarida 
korxona – 
tashkil
otlar bir – biriga pul to’lay olmay qoldilar, chunki naqd bo’lmagan 
pullar oboroti, pul yetishmay qoldi. Demak pul taklifi uning muomalaga chiqqan 
miqdori bilan ulchanadi, bu miqdor esa uning oborot tezligiga qarab har xil bo’ladi. 
Pulga talab xo’jalik oboroti uchun kerak pulga ehtiyojdir. Pulga talabni korxonalar, 
tashkil
otlar, aholi va davlat bildiradi, chunki ular xo’jalik sub’yektlari ishlab 
chiqaruvchi yoxud Iste’molchilardir. Pulga talab talab etiladi. Aytish mumkinki, gap 
pulning umuman, ko’p-ozligida emas, balki u ifoda etadigan boyliklar hajmidadir. 
Zarur pul miqdori bilan mavjud miqdor o’rtasida farq katta bo’lsa, u iqtisodiyotda 
noxush salbiy oqibatlarga chunonchi inflyatsiyaga olib keladi. CHunki muomalada pul 
ko’p bo’lib, ortiqchalik darajasi k
o’ta
rilib borsa, inflyatsiya g’ro’y beradi. Bunday holat 
iqtisodiyotni tebrantiradi, aholi turmush darajasini pasaytiradi. Giperinflyatsiyada 
qimmatchilik, qashshoqlanish kuchayadi va umuman iqtisodiyot izdan chiqadi. 
Siz bilan pul muomalasi, uning shu vositaga xos xususiyatlari bilan tanishib 
chiqdik. Pulning ko’rib chiqishimiz zarur bo’lgan keyingi vositasi- qiymat o’lchovi 
ekanligidir. Bu pulning eng asosiy xususiyati bo’lib, tovarlar dunyosi va ularning 
harakatinita’minlashda katta o’rin egallaydi. Pulning qiymat o’lchovi xususiyati, ya’ni 
sotuvchi va haridor uchun tovarlar 
qadri
ni belgilovchi o’lchov birligi vazifasini bajara 
olishi uning boshqa xususiyatlariga, vositalariga yo’l ochadi. Chunki u qiymat o’lchovi 
bo’lganligi tufayli muomala vositasi bo’la oladi. Pul paydo bo’lishi bilan tovarlarning 
bir-biriga taqqoslanishining imkoni tugiladi. Bunda insonning yana bir ulug kashfiyoti 
bo’lgan tovarlarni bir-biriga ularning nisbiy kadrlari tufayli tenglashtirish va puldan 
yagona o’lchov sifatida foydalanish uchun keng yo’l ochib beriladi.
Tovarlarning nisbiy kadrliligi ayriboshlash tengligi bilan aniqlanib, bu tenglikni 
sotuvchi o’zi uchun foydali deb hisoblasa, hardor ham o’zi uchun sotib olish foydali deb 
xal qiladi. SHundagina oldi-sotdi yuz beradi. Ayriboshlash kengayib borishi bilan 
tovarlarni bir –biriga taqqoslab tenglashtirish vazifasi pulga yuklanib, u yagona o’lchov 
vositasi bo’lib qoladi. Bu ayriboshlashni tubdan o’zgartirib, uning rivojlanishini 
tezlashtiradi., natijada insonning iqtisodiy istikboliga katta yo’l ochib beradi. Lekin 
iqtisodiyotda va uning pul xo’jaligida ishlar yomonlashib borsa, muomila qisqarib, pul 
qadrsizlanib, o’rniga eskicha bevosita tovarlar almashuvi- barterni kuchayishi yuz 
beradi. Amaliy 
hayot
imizda bunday misollar ko’p uchraydi, ya’ni pulni o’lchov birligi 

---

442 
vazifasidan asta-sekin chetlashtirib, uning o’rnini eng zarur, talabi yuqori tovarlar 
egallagan. 
Qiymat o’lchovidan kelib chiqadigan pulning keyingi xususiyati jamg’arish 
vositasi ekanligidir. Pul paydo bo’lishi, o’z faoliyati va ta’sirini kengaytira borishi 
tufayli daromadni saqlash, uning bir qismini zarur vaqtgacha jamg’arib borish imkoni 
tugiladi. SHu bilan boylikni bir qismini pul sifatida jamg’arish sharoitida yaratiladi. 
Masalan biron bir kadrli buyum, ko’proq sarmoya talab etadigan narsa sotib olish 
maqsadida paydo bo’lsa, albatta pulning bu xususiyati, vositachiligi qo’l keladi. 
Daromadning bir qismi sarf etilmay saqlanib boriladi va keraqli hajmda pul jamg’arishi 
bilan katta pul operatsiyalarining mikyosi va tezligi bilan ulchanadi. Pul bilan muomila 
qilish ishlari