Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti
Yüklə 4,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vizual materiallar 1-ilova. Xarajatlar va korxona foydasi Tashqi (buxgalteriya) xarajatlar – firmaning tashqaridan resurslarni xarid qilishga bevosita pul xarajatlari. Ichki xarajatlar – firmaning pulda hisobga olinmagan ichki resurslari xarajatlari. 2-ilova. Xarajatlarning ko’rinadigan va k o’rinmaydigan turlarga bo’ linishi To’lanadigan xarajatlar – tashqaridan olingan resurslar uchun to’lov Ishlab chiqarish xarajatlari Ko’rinadigan Ko’rinmaydigan Тashqi Buxgalteriya xarajatlari To’lanmaydigan xarajatlar – mazkur ishlab chiqarishda foydalaniluvchi resurslarning yuklanuvchi xarajatlari Ichki Iqtisodiy xarajatlar Buxgalteriya terminologiyasi Buxgalteriya xarajatlari Buxgalteriya foydasi Umumiy Ishlab Ishlab chiqarishning ichki xarajatlari Daroma Xarajatlar – ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish omillarini xarid qilish va undan foydalanish xarajatlari. Foyda – tovar va xizmatlar daromadlarining bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotishga qilingan xarajatlardan ortgan qismi. 131 3-ilova. 4-ilova. Doimiy, o’zgaruvchan, umumiy, o’rta o’rtacha va chegaraviy (marjinal) xarajatlarni aniqlash va ularga oid misollari Xarajatlar Ma’lum Masalan Ishlab chiqarish xarajatlari Doimiy O’zgaruvchan Umumiy O’rta Xarajatlarning doimiy, o’zgaruvchan, umumiy, o’rtacha va chegaraviy (marjinal) turlarga bo’linishi 132 Doimiy FC (Fixed costs) Ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmagan xarajatlar 1000 sh.b. O’zgaruvchan VC (Variable costs) Ishlab chiqarish hajmiga bog’liq holda o’zgaruvchi xarajatlar 1400 sh.b. (5ta buyum) Umumiy TC (Total costs) Ishlab chiqarishning doimiy va o’zgaruvchan summasi 1000Q1400q2400 sh.b. O’rta ATC(Average Total costs) Ishlab chiqarishning mahsulot birligiga xarajatlari 2400:5q480 sh.b. CHegaraviy (marjinal) MS (Marginal costs) Har qaysi yangi mahsulot birligini ishlab chiqarishda umumiy xarajatlarning ortishi Ishlab chiqarishni kengaytirishda korxonaning foyda va zararlari 5-ilova. 1 2 3 4 5 6 7 8 Maxsulot birligi X ar aj at la r va u m u m iy tushu m ( sh .b ) 5000 4000 3000 2000 1000 Zarar foyda Umumiy xarajatlar Umumiy tushum Zararsizlik nuqtasi Zararsizlik nuqtasi 5-maxsulot – 2400 6-maxsulot – 3000 600 sh.b. Firmaning foyda va zararlari dinamikasi Korxona – mahsulot, tovarlar, hizmatlarni ishlab chiqaruvchi, ishlarni bajaruvchi, foyda olish maqsadida iqtisodiy faoliyat turlari bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxs huquqiga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ekt. 133 Infratuzilma - kompleks ishlab chiqarish, tovar va xizmatlar aylanishi, shuningdek aholiga xizmat ko’rsatuvchi xo’jalik tarmoqlari majmuasi Firma MAHSULOT (tovar va xizmatlar) mehnat maxsuli Umumi y Q O’rta AP L Ortiqcha MP L kamayish samaradorligi qonuni xarajatlar buxgalteriya iqtisodiy umumiy xarajatlar TC TFC TVC maxsulot birligiga ATC AFC AVC O’rtacha foyda maxsulotning qo’shimcha birligiga Q TVC Q TC MC / / chegaraviy (marjinal) ishlab chiqarish miqyosi samarasi Ijodiy Salbiy O’zgarmaydigan 134 6-ilova. Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’siriga qarab xarajatlarni turkumlash UMUMIY XARAJATLAR Doimiy xarajatlar O’zgaruvchi xarajatlar Korxona to’lov majburiyatlari Xom-ashyo Soliqlar Material Amortizatsiya ajratmalari Yonilg’i Ijara haqi Transport xizmati Qo’riqlash xizmati xarajatlari Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k. 7-ilova. Ishlab chiqarish jarayoni iqtisodiy resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish natijasida vujudga keladigan sarf-xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi Resurslar uchun to’lovlar : Ish haqi Foiz to’lovlari Renta to’lovlari Me’yoridagi foyda Asosiy kapital amortizatsiyasi Aylanma kapital qiymati : - xom ashyo va materiallar - Yoqilg’i, energiya va h.k. Boshqa xarajatlar: Ijtimoiy sug’urta ajratmalari To’g’ri soliqlar va boshqa to’lovlar. 135 8-ilova. 9-ilova. Xarajatlarning namoyon bo’lish sohasiga ko’ra turkumlanishi. Ishlab chiqarish xarajatlari 1. Resurslarni jalb qilinish manbaiga ko’ra. 2. Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga bog’liqlik darajasiga ko’ra 3. Mahsulot narxiga qo’shilish xarakteriga ko’ra Tashqi xarajatlar – tashqaridan resurslarni jalb qilish natijasida vujudga keladi. Ichki xarajatlar – o’ziga tegishli resurslardan foydalanish natijasida yuzaga keladi. Doimiy xarajatlar – ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning har qanday (hatto nolinchi) darajasida ham mavjud bo’ladi. O’zgaruvchi xarajatlar – ishlab chiqarishning hajmining o’zgarishiga to’g’ridan – to’g’ri bog’liq bo’ladi. To’g’ri xarajatlar – bevosita tannarxda aks etib, mahsulot tarkibiga kiradi. Egri xarajatlar – tannarxda aks etmaydi va mahsulot narxiga ustama hisoblanadi. UMUMIY XARAJATLAR Ishlab chiqarish xarajatlari Muomala xarajatlari Ish haqi Xom ashyo xarajatlari Yonilg’i va moylash materiallariga xarajatlar Amortizatsiya va v.k. Qo’shimcha muomala xarajatlari Sof muomala xarajatlari 136 10-ilova. Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko’ra turkumlanishi 11-ilova Mahsulot qiymati tarkibi. Sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Q IV ) Ish haqi (IH) Yalpi foyda (F ya ) Mahsulot tannarxi (T) Mahsulot qiymati (Q) UMUMIY XARAJATLAR Tashqi xarajatlar Ichki xarajatlar Ishchi kuchiga sarflar Xom ashyo xarajatlari Yonilg’i energiya xarajatlari Transport- aloqa xizmatlariga xarajatlar Bino-inshoot amortizatsiyasi Mashina-uskuna amortizatsiyasi Ijara haqi Qarz pul mablag’lari va uning uchun foizlar Bank xizmatlari uchun sarf-xarajatlar Me’yordagi foyda 137 12-ilova. FOYDA Foyda me’yori – foydaning ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatinin Foyda (markscha izoh) –qo’shimcha qiymatning o’zgartirilgan shakli yoki sotilgan qo’shimcha qiymat. Foyda (zamonaviy izoh) – «kapitalning chegaraviy (marjinal) mahsuloti»dan daromad. Foyda me’yori Foyda miqdor i Kapital xarajatlari tarkibi Kapital aylanishi tezligi Ishlab chiqarish vositalarini tejash Ishlab chiqarish masshtab i Ta’sir etish omillari Foyda me’yorini belgilovchi ishlab chiqarish omillari Foydaning sifat tavsifi Foyda – tovar va xizmatlardan olingan daromadning bu tovarlarni (xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortishi. Tadbirkorlik sub’ektini xo’jalik yuritish faoliyati moliyaviy natijalarining muhim ko’rsatkichi. Yalpi foyda – xo’jalik yuritish faoliyati mahsulotini sotishdan tushum va ishlab chiqarish omillari xarajatlari yig’indisi o’rtasidagi pulda ifodalangan farq. Sof foyda – soliq, yig’im va ajratmalar to’langach qoladigan mablag’. Buxgalteriya foydasi – narx (savdodan tushgan daromadlar) va hisobga olingan buxgalteriya xarajatlari o’rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Iqtisodiy foyda – firmaning xarajatlardan ortuvchi (me’yoriy foydani o’z ichiga oluvchi) umumiy daromadi. Me’yoriy foyda – mazkur korxona doirasida tadbirkorlik qobiliyatini saqlab qolish uchun zarur eng kam to’lov. Ichki xarajatlarga bog’liq. Monopol foyda firmaning bozordagi monopol o’rni (gaz, neft, temir yo’l va h.k.), shuningdek qulay tabiiy shart-sharoitlar (noyob foydali qazilmalar, qulay iqlim Ta’sischilik foydasi – ochiq obuna bo’yicha aksiyalarni sotish qiymati va korxonaga joylashtirilgan real kapital o’rtasidagi farq bo’lib, aksiyadorlik jamiyati ta’sischilari tomonidan o’zlashtiriladi. 138 13-ilova Yalpi foydaning taqsimlanishi 14-ilova. Dastlabki bilimlarni aktuallashtirish uchun savollar 1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni nima? 2. Hayotingizda qanday xarajatlarni amalga oshirgansiz? 3. Korxona xarajatlari bilan shaxsiy xarajatlar o’rtasida qanday bog’liqliklar va farqlar mavjud? 4. Xarajatlarnning tarkibi nimalardan iborat bo’lishi mumkin? 5. Foyda miqdori qanday shakllanadi? 6. Foyda massasi va normasi deganda nimani tushunasiz? 7. Daromad bilan foydani farqlab bering? 8. Foydaning bozor iqtisodiyotidagi ahamiyati nimadan iborat? 9. Zarar va bankrotlikning mohiyatini tushuntiring 10. Sanatsiyaning iqtisodiy mohiyatini asoslang. Yüklə 4,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|