Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
257 Alşaqır ay, Alşaqır! Mənə qulaq as, Şaqır! Mənim adım Koblandı Kişisənsə gəl tək çıx. Belə istəmirsənsə, Kimlərin var - birgə çıx. Sonra heyfslənərsən, Qara qaşqa atla çıx. Əsərdə daimi tiradaların təkrarlarının köməyi ilə analoji situasiyaların təsvirində təhkiyənin ekspressiyası yüksələn xətlə gedir. Bu batır döyüşlərinin təsiviri üçün xüsusilə xarak- terikdir və bir neçə gün ərzində davam gedir. Məsələn, Koblan- dının Kobikti, sonra isə məkrli Alşaqırla döyüşlərində biz məhz belə söhbətlərlə rastlaşırıq. Bəzən Koblandının döyüşlərinin təsviri onun düşmən batırları ilə ekspressiyanın təkrarı vasitəsi ilə yox, yalnız müx- təlif tipli tiradalar daxilində gedən eyni sətirlərin təkrarında özünün əks etdirir. Koblandının Alşaqır xanla döyüşü epizo- dunda görürük ki, bir qəhrəmanın hərəkəti digər qəhrəmanların hərəkəti ilə doldurulur, bununla da aparıcı batırın hərəkəti sona çatır. Koblandı və onun batırlarının döyüşü səhnəsində olduqca güclü Birşimbayla rastlaşırıq ki, burada stereotip frazalarda döyüşün son nöqtəyə yaxınlaşdığını görmək olur. Burada batır- ların qanadlı atla uzun-uzadı yolları necə keçib getdiklərinin təsviri xüsusi ekspressiya ilə müşayiət olunur. Bəzi hallarda poemada klişelərdən istifadə olunur, başqa bir halda isə müxtəlif tipli tiradaların daxilində stabil sətirlər təkrar olunur. Batır döyüşlərinin razvyaskası daimi batırın, yaxud onun qəbiləsinin və eləcə də digər batır qəbilədaşlarının qələbəsi ilə başa çatır və əsərdə bu daimi formula kimi verilir. Döyüş əksər hallarda, əksər epizodlarda daimi obraz tərə- findən yerinə yetirilir, yaxud da təkrarlanan formul sətirlərin köməyi ilə gedir. Digər təkrarlanan epik formullarda qəhrəma- 258 nın daxili vəziyyəti, onun hissləri, əhval-ruhiyyəsi ilk planda batırın cəsurluğu, qoçaqlığı əks olunur. Məsələn, həm Koblan- dı, həm onun oğlun Bokenbay hələ uşaq yaşlarında möhtəşəm güc, qüvvə nümayiş etdirirlər. Onlar xəz dəridən papaq geyi- nib, əllərində qırğı dağlara işıq və səs salır, daşları yandırırlar. Daimi formullar daxilində həm də elə stereotip sətirlər vardır ki, onlar batırın cəldliyini, çevikliyini əks etdirir. Bəzi hallarda öz qüvvəsinə bel bağlayan batır həyəcan içində olur ki, onu digər güclü batır və çoxminlik əsgərlər əlindən ölüm gözləyir. Adətən bu, stabil formullarla daha geniş planda verilir. Batırın əsir düşdüyü məqamlar, yaxud Alşaqır qıpçaqları ələ keçirdiyi səhnələr, onun özünün müvəqqəti uğursuzluğu monoloqda verilən sətirlərin köməyi ilə oxucuya çatdırılır. Dastanda xüsusi ekspressiyalarla daimi ekspressiv təsviri məqamlar qəhrəmanın göz yaşları vasitəsilə verilir. Poemada rast gəlinən koştasu və joktau vida nəğmələrində eposun süjeti ilə bağlı ənənəvi məqamlara rast gəlirik ki, onlar məzmuna xüsusi kolorit verir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, koştasu qəh- rəmanlar öz doğma yurd-yuvası ilə vidalaşdıqda, yürüşdən qabaq, doğma el-obadan kənarda olduqları zaman ifa olunur. Vida nəğmələri doğma el-oba ilə dost-sirdaş, silahdaş və yaxın- larla ayrılığın son dərəcə ağır olduğunu əks etdirir. Koştasuda qəhrəmanın doğulub boya-başa çatdığı elin-obanın geniş düz- ləri, çölləri, gölləri, onların çoxsaylı ilxıları, sürüləri və s. görünür. Belə vida nəğmələrinin sonları adətən “xoş”, “əlvida”, “aman bol”- “sağ ol” kimi özünəməxsus motivə malik olmaqla, ayrılıq leytmotivini göstərir. Koştasu üçün dini obrazlar xarak- terikdir ki, onlar ötən əsrlərdə məişət nəğmələrində daha geniş yer almış və əsasən ölüm motivi ilə əlaqələnirdi ki, bu da xalqın dini-fəlsəfi dünya görüşü ilə əlaqədardır. “Koblandı- batır” dastanında vida nəğmələri ənənəvi obrazlılıq və janr əlamətlərini saxlamaqla, qəhrəmanların monoloqlarına daxil edilərkən stabil təkrarlara malikdir. Onlar qəhrəmanın qüs- səsini, kədərini, qəmini, daxili halını əks etdirməklə, paralelizm obrazlılığı əsasında qurulmuşdur. 259 Bəzən eyni tipli frazanın təkrarları tirada refren şəklində özünü göstərir. Analoji emosional yükü həm də monoloqlara daxil edil- miş qəhrəmanların ənənəvi nəğmə, ağlayışları şəklində olan təkrarlar daşıyır. Onların üslubunda koştasu, digər şifahi-poetik və dini ifadələrin xüsusi şəkildə birləşməsi görünür. Bir tərəf- dən, qazax folkloru üçün ənənəvi olan müqayisələrin, epitetlə- rin, hiperbolaların, simvolların, rəmzi ifadələrin düzülüşü, digər tərəfdən isə burada müsəlman-dini kitablarının perifraz- ları əks olunur. Dini anlayış və obrazlarla, nidalarla Allaha, müqəddəslərə, pirlərə, övliyalara müraciətlərdə, anaların göz yaşlarında, ataların, bacıların, batırların arvadlarının ağlayışla- rında və s. məqamlarda rastlaşırıq. Onlar şərq əfsanələrinin və əxlaq hekayətlərinin obrazlılığı ilə uyğunlaşır (“O Munlıq! O Zarlıq” O Kozı-Korpeş! O Bayan” və s.). Onlar qazax dastan dinləyicilərinə yaxşı tanışdır. Onlar bu qəhrəmanlar haqqında dastanlardan daha yaxşı görünür və əzab-əziyyətin poetik simvolu kimi səciyyələndirilir. Təkrarlar bəzən nəsihət xarakteri daşıyır. Onlardan bəzi- lərində obrazlı paralelizmlərdən istifadə olunur ki, bu, qazax xalq poeziyasında, xüsusən müxtəsər nəsihət şeiri “terme”də daha çox istifadə olunmaqdadır. Poemada təkrarlar sentensiya xarakterli olmaqla, burada xalq hikmətindən geniş faydalanılır. Onların sırasında xeyliləri ümümiləşdirmə dərəcəsinə və lako- nikliyinə görə zərbi məsəllərə yaxındır. Bəzi sentensiyalarda əsərin poetik dilinə gətirilmiş müsəlman anlayışları və obraz- ların əksi görünür ki, bu da xalq arasında islam qaydalarının geniş yayılmasından xəbər verir. Qəhrəmanların poetik nitqi üçün ənənəvi nidalar xarakte- rikdir. Məsələn, “Əvvəl Allahı çağırıram! Həqiqətin yaradıcısı – Allahı!”, “Hər şey taledən gəlir!”, “Ay Allah! Mənə kömək ol!”, “Ay Ömər peyğəmbər, Osman peyğəmbər!”, “Allah məni saxlasın!”, “Allah onun köməyi olsun!” və s. Lakin bununla belə nidaların əksər hissəsini xeyli türk xalqları üçün ümumi Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|