Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
263 ləri ifa etməklə yayırlar. Jırau və akınlar əsil söz ustadı, söz sərrafı və qazax xalqının mənəvi həyatının inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, əksər hallarda xalq folklorunun rənga- rəngliyini qoruyub saxlaya bilmişdilər. Əkizlər – batır və onun bacısı – birgə otlayan ördəyə bən- zədilir. Bu, yaxınlıq, doğmalıq simvoludur. Əsərdə bacı özünü qardaşına görə əcdadların məzarı üstündə qurban verməyə ha- zır olduğunu bildirir. Digər təsvirlərdə isə o, dağ yamaclarında bitmiş göy ota bənzədilir. Başqa bir məqamda batırın atası ahıl vaxtı nəhayət ki, gələcək ümid yerini, köməyini əldə edir. Poemadakı şeiriyyət xüsusiyyətləri ilə bağlı ümumi təsəvvürlərə malik olmaq üçün bəzi tədqiqatçıların müşahidə- lərinə nəzər salaq. Akad. M.Auezov qeyd edir ki, Koblandı haqqında dastan formal cəhətdən qazax poemaları üçün xarak- terikdir. O, yeddi və səkkizilik jır – heca ilə verilmişdir ki, bu- rada onlar adicə formal əlamətə görə bir-biri ilə uzlaşır, tirada da isə sətirlərin sayı dördlə on dörd arasında olmaqla, tiradanın məntiqi mənası ilə bağlanır. Tiradanın daxilində qafiyə isə daimi mövqeyə malik deyil və burada fərq instrumentavkası vardır ki, o da alliterasiyalara, assonanslara və təkrarlara söy- kənərək təkrirlər üzərində qurulmuşdur. Qazax eposunda şeir quruluşu mükəmməl texnika ilə fərqlənir, sətirlərin eyni şəkilli başlanğıcı epitet və metaforaların səs uyğunluğuna görə seçilir və başdan ayağa qədər özünəməxsus şəkildə səslənən sətir dastan-poema şeiriyyətinə uyğun aparılır. Bundan başqa jır xüsusən hadisələrlə yükləndiyi yerlərdə zidiyyətlər olan təsvirlərdə “jeldirmə”yə keçir, daha doğrusu, nəğməli deklamasiya ritmi jıra qarşı dayanır və ehmalca tərzdə gedir. Koblandı qəhrəmanlıq poemasını şifahi improvizasiya jırı kimi xarakterizə edən M.Auezov təhkiyənin hekayət manera- sında, tərzində getdiyini nəğmə-deklamasiya ifasının dombra və reçitativin akkompanamentinə hesablandığını söyləmişdir. 264 Qazax epik poeziyasının tanınmış tədqiqatçısı Z.A.Ax- metov M.Auzevovun qəhrəmanlıq eposunun şeir quruluşunun spesifikası ilə bağlı qeyd etdiklərini məqsədəuyğun hesab etməklə, həm də bu alimin özünün qəhrəmanlıq eposunun ənə- nəvi şeirşünaslıq spesifikasını zənginləşdirə bildiyini söyləmiş- dir. Epik poeziyada aparıcı mövqedə dayanan və yeddi-səkkiz jırlıq belə şeir texnikası bütün türk xalqlarının poeziyasında sillabik hecanın şeir vəznində ənənəvi olduğunu göstərir. Z.Axmetov hesab edir ki, jır reçitativi oxumaq, nəğmə- deklamasiya demək şeiridir. Çevikliyinə görə şeirin ritmik quruluşu, eləcə də şeirin tiradada sərbəst birləşməsi digər ölçülərdən fərqli olaraq ifadə intonasiyasına malikdir. Jır şeirin ən mükəmməl formalarından biridir. Əgər bu ölçüdə tətbiq olunan iki şeir götürmüş olub, onu ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirsək, onda görərik ki, 4+3, 3+2+3 strukturludur. Bu sadəlik struktur aydınlığına görə son dərəcə asan qəbul edilir. Jırın şeiri daim üç hecalı qrup ilə bitir ki, o da onun ritmik quruluşunun sabitliyini xarakterizə edir. Əgər şei- rin başlanğıc hissəsi reçitativ ifası ilə tez aparılarsa, gah sürətli, gah da yavaş, onda şeirin sonu bərabər hecalarla sonuclanır və daim böyük, yaxud kiçik hissələrə bölünür. Jırın özünəməxsus ölçüsü qazax şeirinin digər növləri kimi heca prinsipinə əsaslanır və müxtəlif ölçülü yeddi, səkkiz hecalı şeirin bir-biri ilə birləşməsini göstərir. Məsələn, yeddi hecalı sətirlər həm geniş, həm də son dərəcə təntənəli səslənir. Jır strofik baxımdan təşkili olmayan şeirdir. Jırda poetik nitq bir neçə şeir qrupuna bölünür ki, o da ümumi tiradanın müx- təlif həcmini təşkil edir. Tirada sətirlər qrupudur ki, təxminən dörddən, beşdən, iyirmi beşə və daha artığa qədər gəlib çıxa bilir. Onlar birlikdə qafiyə bütövlüyü, intonasiya bütövlüyü və qafiyələrlə birləşir. Jırda tirada bir neçə sadə cümlələrdən təşkil olunmaqla, son dərəcə mürəkkəb intonasiyon sintaktik birləş- mə əmələ gətirir. Müxtəlif nitq dövrəsinin, birləşməsinin daha geniş şəkildə tirada ilə qarşılaşması jırda lakonik, strofik quru- 265 luş formasına malikdir ki, o, sintaktik paralelizmlərdən, təkrar- lardan əmələ gəlir. Tirada böyük bir cümləni əhatə edə bilər ki, orada sintaktik quruluş müxtlif tabeli mürəkkəb formalardan – bir, iki, üç cümlə və feli bağlamalardan ibarət ola bilər. Baş cümlə axırıncı bir fikri sona yetirir və feli bağlama birləşmə- sinin geniş zəncirini bağlayır, emosional gərginlik isə yalnız sonda öz həllini tapır. Jırda əsas və köməkçi iki növlü şeirlər müxtəlif sətirli qruplar altında birləşdikdə, onlarda vahid birbaşa gedən qafiyədən istifadə edilməsi də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Yenidən yaranan bir neçə şeir sətirləri nitq axınının fasiləsizliyi haqqında təsəvvür yaradır və bu, bəzən poetik nitqin intonasiya gərginliyini göstərir. Köməkçi qafiyə isə yalnız bir neçə yanaşı dayanmış şeir sətirlərini əhatə edir ki, onlar da təkrarlanır. İndi də “Koblandı-batır”ın not melodiyalarının yazıya alınması ilə bağlı fikir söyləyək. Qazax eposunun ifası musiqi yaradıcılığının – vokal və instrumental növlərini birləşdirir. Bununla belə, XX əsrdə qorunub saxlanılmış epik dastanların ənənəvi təhkiyə forması sinkretik xarakterlidir. Jırçı, yaxud jırau ifa zamanı vokal istedadı və instrumental dramatik ifaçı ba- carığını, həm də hekayətçi imkanları ilə üzvü surətdə birləşdirir. XX əsrin əvvəllərində sinkretik növdən başqa eposun musiqi təcəssümünün daha üç növü – nəğmə-reçitativ, musi- qili-illüstrativ (fraqmentar) və musiqili-mükəmməl (proqramlı) növləri yayılmağa başladı. Nəğmə-reçitativ növ özündə sink- retik ifanın başlıca xüsusiyyətlərini birləşdirir. Adətən, jırçı öz ifasını dombra, yaxud qopuzun köməyi ilə həyata keçirdiyi halda, bəzən elə jırçılar da olurdu ki, onlar ifanı hər hansı musiqi alətinin köməyi olmadan edirdilər. İkinci növ – musiqili-illüstrativ (fraqmentar) reçitativ – oxuma forması məzmunun sırf deklamasiyası ilə əvəzlənir. Belə olduğu halda musiqili təcəssüm aydın vokal, yaxud instru- mental melodik formalarla verilir. İnstrumental fraqmentlər illüstrativ xarakter daşıyır. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|