Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
273 nəşrə hazırlanmışdır. Dastanın həm qazax, həm də qeyri-türk xalqları üçün əsaslı şəkildə qavranılması ilə bağlı tədqiqatçılar kitaba “Koblandı-batır” qəhrəmanlıq poeması” adlı geniş şərh də yazmışlar. Bu şərhdə “Koblandı-batır”ın yaranma tarixi, onun qazax xalq şifahi yaradıcılığında və epik təfəkkür tərzində yeri, əsərdə qazaxların dünyagörüşünün əksi, baş qəhrəmanlar, əsas obrazlar haqqında məlumatlar, kontaminasiyalar, islam düşüncə tərzinin, müsəlmanlığın dastan poetikasına təsiri, yadelli işğalçılara qarşı mübarizə, batırlıq ənənələri və s. məsə- lələrə diqqət yetirilmiş, bir sözlə, “Koblandı-batır”ın poetikası ilə bağlı dəyərli fikirlər irəli sürülmüşdür. “Koblandı-batır” qazax xalqının epik poeziyasının möh- təşəm nümunəsidir. Qəhrəmanlıq poemaları sırasında öz irihəcmliliyi ilə seçilən bu əsər bəzi variantlarda altı mindən doqquz min sətirə qədərdir. “Koblandı-batır”ın dövrümüzə çatmasında söyləyici-imp- rovizatorların, jırau və akınların rolu danılmazdır. Böyük qazax etnoqrafı və folklorşünası G.G.Valixanov hələ XIX əsrin orta- larında bu əsəri jırauların heç bir hazırlıq olmadan söyləyərkən yüksək ustalıq nümayiş etdirdiklərini qeyd etmişdir. “Koblandı-batır”ın Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi zamanı biz hər şeydən əvvəl tərcümənin orijinalın xarakterik xü- susiyyətlərini saxlamağa, orijinal mətnin “üslubi açar”ının təbii- liyini qorumağa çalışmışıq. Təbii ki, “Koblandı-batır”ın sə- ciyyəvi xüsusiyyətlərini yalnız tərcümə praktikası ilə tanış ol- maqla həyata keçirmək olmazdı. Burada ilk növbədə karımıza gələn yaradıcı təsəvvürlərlə tədqiqatçılıq bacarığını üzvi şəkildə birləşdirmək oldu. Daha doğrusu, tərcümənin tarixinin, nəzəriy- yəsinin və praktikasının əsaslarını yetərincə mənimsəmə, milli özünəməxsusluq və onun tərcümə zamanı saxlanılmasının nəyin köməyi ilə yaranması probleminə dürüst cavab axtarmağımız bu tərcümənin orijinal səslənməsi üçün şərait yaratdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, rus tərcüməşünası L.L.Nel- yubin tərcümənin otuzdan yuxarı müddəaları əks etdirdiyini 274 müəyyənləşdirmişdi. Bu müddəalardan hər biri müxtəlif müstə- vilərdə məqbul sayılsa da, bir müddəa, zənnimizcə, tərcümədə daha əsaslıdır: bu, əslin elə tam şəkildə verilməsidir ki, orada hər hansı kənarlaşmaya yol vermədən dolğun əvəzlənmə apa- rılmalıdır (5, 140). Eyni zamanda bu da yaddan çıxarılmama- lıdır ki, tərcümə-orijinalın izahıdır. Çünki elə etmək lazımdır ki, tərcümədə hər şey oxucuya aydın olsun.Buna görə də bədii sözün digər dildə verilməsindən söhbət getdikdə türk xalqları- nın epik yaradıcılığında çoxmənalılıq, metaforiklik və digər bədii təsvir vasitələrindən yerli-yerində istifadəni də nəzərdən qaçırmaq məsələyə münasibətdə diletantlıq kimi görünərdi. Bununla belə əslin dürüst çatdırılması heç də yalnız gərəkli dil vasitələrinin axtarılıb tapılması, orijinalın obrazlı sözlərini çe- virməklə məhdudlaşmır. Belə monumental əsərlərin tərcümə- sində mütərcimin, həm də folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq çərçivələrindən kənara çıxmasını ortaya gətirir ki, burada mütəxəssisdən tərcümə etdiyi xalqın mədəniyyətini, baxışla- rını, tarixini, etnoqrafiyasını, epik düşüncəsini bilməsi və s. tələb olunur. Tərcüməşünaslardan birinin dediyi kimi, tərcümə- çi bu gün konkret mədəniyyətin nümayəndəsi deyildir. Burada, o, əsil ölkəşünas, tarixçi və sənətkar olmalıdır” (4, 256). Elə buna görə də N.V.Kidayş-Pokrovskaya bildirir ki, məhz bunlar ənənəvi xarakterli poetik ifadələrin, arxaizmlərin, realilərin, anlayış və adların, atalar sözünün, spesifik obrazlılığın tam şəkildə başa düşülməsinə və tərcümə dilində verilməsinə şərait yaradır (2, 120.). Doğrudan da, bunları bilmədən tərcümə mət- ninin milli-xarakterik mahiyyətini nə duymaq, nə də onu tərcümə edərkən itkilərdən kənarlaşmaq mümkün omaz. “Koblandı-batır”ın Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsinə belə bir mövqedən yanaşma, elə zənn edirik ki, iş prosesində bizə daha çox yardımçı oldu. Poemanın tərcüməsi zamanı biz doğru-dürüst tərcüməyə (hərfi tərcüməyə yox) üstünlük verdik. Çalışdıq ki, qazax dilinin və qazax xalq şeirinin yüksək məna dəqiqliyini saxlamaqla, bu qədim abidənin ümumi ideya-bədii 275 məzmununu öz müasirlərimizə mümkün qədər itkisiz çatdıraq. Bu isə, təbii ki, o deməkdir ki, tərcümədə biz heç də sözləri saxlamağa üstünlük vermək yox, mənanı və orijinalın bədii- ifadə strukturunu çatdırmağa meyilli olduq. Bilərək ki, hərfi (həm də sətri) tərcümə orijinala münasibətdə heç də səmərəli üsul hesab edilə bilməz və sərbəst tərcümə zamanı mətn düz- gün tərcümə olunmadıqda ona ciddi ziyan dəyə bilər, buna görə də bu yoldan da kənarlaşmağa üstünlük verdik. Elə etdik ki, tərcümədə təbiiliyi əldə etməklə, onun orijinal paralelliyinə, adekvatlığına nail olaq. Bunun canlı illüstrasiyası üçün oriji- nala və tərcüməyə müraciət edək: Keшегi öткeн заманда Karaкыпшак Кобланды Aтасы мунын Токтарбай Халыктан аскан болды бай. Байлыгында есеп жок, Айдалып багып жайылды Торт mулiк малдын бəрi сай. Жаз жайлагы Кöздi кöл, Кöздi, кöлi жайлаган Калын кыпшак жагалай. (3, 65) Xalq dastanlarının başlanğıcının dürüst tərcüməsi vacib olduğundan biz bu sətirləri mümkün qədər orijinala uyğun olmaqla, dilimizin leksik-semantik imkanlarından geniş istifadə etməklə ortaya qoyduq: Keçmiş, ötmüş zamanda, Qaraqıpçaq elində Bir Koblandı varıydı, Atası bunun Toktarbəy, Xalqa yaxşı tanış bəy, Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|