QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 23.6 Rütubətlənmə (illik Md-yə görə) və landşaft zonaları (Ə.C.Əyyubov, 1984, 2000)
- Quraqlıq və quru küləklərə qarşı tədbirlər.
- Tarlaqoruyucu meşə zolaqları
- Mərkəzi çat və sahə
387
olaraq yüksək temperatur və müxtəlif intensivli küləklərlə müşayiət olunur. Quru küləklər bitkinin yüksək transpirasiyasına səbəb olur, torpaq səthindən intensiv buxarlanma gedir, torpağın nəmliyi aşağı düşür və bunun nəticəsində bitkinin su balansının pozulmasına səbəb olur.
3 4 5 6 Quru
<0,10 Səhra, yarımsəhra 11 Çox yüksək
650-dən çox Yarımquru 0,10- 0,15
Yarımsəhra, quru bozqır 27 Yüksək 650-500
Quraq 0,15-
0,25 Quraq bozqır 24 Orta
500-300
Yarımquraq 0,25-
0,35 Meşə-bozqır 11 Aşağı 300-150 Yarımrütubətli 0,35- 0,45
Çəmən-bozqır, meşə 9 Zəif
150-0 Rütubətli >45 Meşə zonası, yüksək dağ çəmənləri, dağətəyi meşə-çəmənləri 18 Yoxdur Suvarma tələb olunmur Azərbaycanda İraq, İran və Orta Asiya ərazilərindən daxil olan subtropik antitsiklonun təsiri nəticəsində ilin isti dövründə atmosfer prosesləri quraqlıq və quru yellərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu isə respublika ərazisində kənd təsərrüfatı bitkilərinin normal inkişafına mənfi təsir göstərir və məhsuldarlığını aşağı salır. Ə.M.Şıxlinski (1958) qeyd edirdi ki, respublika ərazisində müşahidə edilən quru yellər, yaranmasına və əlamətlərinə görə şərq və cənub-şərq istiqamətlidir. Müəllif Azərbaycan ərazisində ağ yellərin müşahidə edildiyi dörd zona ayırır: 1) Kür-Araz ovalığını, Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının 200-400 m hündürlüyə qədər olan hissəsini əhatə edən ərazilər. Burada il ərzində ağ yelli günlərin sayı 20-50 gün arasında müşahidə edilir; 2) Naxçıvan MR-in Arazboyu hissəsindən başlayaraq 1500 m hündürlüyə qədər olan ərazilər. Burada ağ yelli günlərin sayı 30-75 gün müşahidə olunur; 3) Böyük və Kiçik Qafqazın 400-800 m hündürlük arasında olan aşağı və orta hissəsi. Ağ yelli günlərin sayı 10-29 arasında dəyişir; 4) Dağlıq və yüksək dağlıq ərazilər, dəniz sahili ərazinin müəyyən bir hissəsi. Bu hissələrdə ağ yelli günlərin sayı 10 gündən artıq olmur. Quraqlıq və quru küləklərə qarşı tədbirlər. Bu məqsədlə əsasən aqrotexniki və meliorasiya tədbirləri həyata keçirilir. Suvarma – quraqlıq və quru küləklərə qarşı radikal üsul sayılır. Suvarma hətta səhra şəraitində bitkilərdən yüksək məhsul götürməyə imkan yaradır. Səhra şəraitində günəş enejisi yüksək olduğundan, suvarma xüsusilə yaxşı effekt verir. Burada suvarma şəraitində (vahələrdə) alınan məhsul hətta mülayim zonadan da yüksək olur. Suvarılan torpaq sahələrinin genişləndirilməsi nəinki səhra və yarımsəhra rayonlarında, həmçinin sabit rütubətliyə malik olmayan bozqır (çöl) rayonlarında da vacibdir. Bozqır rayonlarda suvarma norması və vaxtı atmosfer yağıntıları ilə yaranan torpaq nəmliyinin rejimi ilə uyğunlaşdırılmalıdır, burada süni suvarma təbii rütubətliyi tamamlamalıdır. Əgər süni suvarma, yağıntıların miqları ilə torpağın nəmlik dərəcəsi nəzərə alınmadan aparıldıqda torpağın şorlaşmasına səbəb olur. Quraqlıq rayonlarda suvarma quru küləklər əsən dövrdə aparıldıqda daha effektli nəticələr alınır. Suvarma torpağın nəmliyi və temperaturu, həmçinin bitkilər arasında havanın temperatur və rütubətliyini dəyişir (nizama salır).
388
Tarlaqoruyucu meşə zolaqları quraqlıq və quru küləklərə qarşı mübarizədə mühüm tədbir sayılır. Bu zolaqlar arasındakı tarlalarda, torpaq səthi havasının meteoroloji rejiminə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Meşə zolaqları quru küləklər əsdikdə daha yüksək effekt göstərir. Qoruyucu meşə zolaqları vegetasiya dövründə əkin sahələrini isti, quru və soyuq küləklərdən, temperatur dəyişkənliyindən qoruyur. Havanın, torpağın nəmliyini artırır, mikroiqlim amillərini tənzim etməklə, kənd təsərrüfatı bitkilərindən sabit və yüksək məhsul götürülməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Quraqlıq və quru küləklərə qarşı mübarizədə səpin işlərinin vaxtında aparılması mühüm faktor sayılır. Quraqlığa davamlı yüksək məhsuldar kənd təsərrüfatı bitkiləri sortlarından istifadə edilməsi də quraqlıq və quru küləklərə qarşı mühüm üsul hesab edilir. Yeni bitki sortlarının sınaqdan keçirilməsi aqrometeoroloji və aqroiqlim şəraiti nəzərə alınaraq rayonlaşdırılmalıdır.
Yer üzərində baş verən vulkan fəaliyyəti olduqca mürəkkəb fiziki-kimyəvi proses olub, uzun illərdir ki, ətraf mühitə öz təsirini göstərir. Vulkanizm litosferin – Yerin bərk qabığının, atmosferin və okeanların formalaşmasında böyük rol oynayır. On və yüz milyon illər ərzində iqlimin uzunmüddətli dəyişilmələri də müəyyən dərəcədə vulkanizmlə təyin edilir. Vulkan püskürmələri gücü atılan materialların miqdarı, püskürülən kütlənin tərkibi ilə fərqlənir. Hazırda yüzlərlə fəaliyyətdə olan vulkanlar olduqca müxtəlif püskürmələr nümayiş etdirir və bu zaman bir neçə yüz kubmetrdən kilometrkuba qədər və daha çox maddələr atıla bilər. Vulkanik püskürmələr zamanı Yer qabığının maddələrinin intensiv şaquli hərəkəti və enerjinin daşınması baş verir, bu isə dərinlik kütlələrinin səthə çıxmasına səbəb olur. Dağ süxurlarının tərkibindən, digər fiziki-kimyəvi şəraitdən asılı olaraq vulkanizm rayonlarında vulkanik püskürmələr müxtəlif xarakter daşıya bilər. Mərkəzi çat və
sıxılıb basılar, yaxud partlayış halında ayrıla bilər. İqlimə təsiri baxımından partlayışlı püskürmələr daha çox ma- raq doğurur, belə ki, partlayış zamanı qazlı piroklastik şırnaqları (qazlı-kül sütunları) strotosferə keçir. Bu zaman maqma onda həll olan qazlarla qalxaraq dispersləşməyə məruz qalır. Püskürmənin belə rejimi dispersiya adlanır. Vulkanların istilik gücü 10 10 MVt-a çata bilər, orta hərəkət sürəti 1-2 m/san, bəzən 8-10 m/san olur. Vulkanın partlayış püskürməsi maqmatik mənbələrdə təzyiqin növbəti toplanmasından sonra təkrar oluna bilər. Fəlakətli püskürmələr daha güclü olur, bunun nəticəsində vulkan qismən və ya tamamilə dağıldığı yerdə kalder- uzunluğu bir neçə kilometr, dərinliyi isə bir neçə yüz metr olan depressiya əmələ gəlir. Belə püskürmələr ayrı- ayrı vulkanlarda on və yüz min il fasilələrlə baş verir və Yer üzərində təbiətin ən dəhşətli hadisəsi hesab edilir. İ.İ.Quşenkonun (1979) kataloqunda son bir neçə min ildə olan əzəmətli «Tambora» vulkanının püskürməsi belə təsvir edilir. «…. 1815-ci il aprelin 1-də uzaq məsafədən göy gurultusunu xatırladan kanonada (vulkan bombasının səsi) eşidildi. Aprelin 5-də partlayışlar güclənməyə başladı, onların uğultusu vulkandan 1800 km uzaqda da eşidilməyə başladı. Aprelin 10-da püskürmənin kulminasiyası başlandı. Vulkanın üzərində 70-80 km yüksəklikdə kül ilə doymuş nəhəng qaz sütunu peyda oldu. 3 sutka ərzində 500 km məsafədə zülmətli (qaranlıq) duman bərqərar oldu. Vulkandan 1100 km aralıda intensiv kül tökülməsi müşahidə edildi. Yava adasında – Su- rabayda, 425 km vulkandan aralı məsafədə hava dalğaları ağacları kökündən çıxardı, evləri dağıtdı. Tambora vulkanının mərkəzində yerləşən uzunluğu 275 km olan mənzərəli Sumbava adası səhraya çevrildi. Vulkandan 250 km məsafədəki əraziyə 0,6 m qalınlığında kül düşdü. Ölən adamların sayı təxminən 100 min təşkil etdi». Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|