Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

110 
 
(UDF),  uridintrifosfat  (UTF),  sitidindifosfat  (SDF),  sitidintrifosfat  turşuları  (STF) 
aşkar edilmişdir. Bu nukleozidfosfatlar da nuklein turşularının sintezində və fosfat 
qruplarının köçürülməsindəki təkrar fosforlaşma reaksiyalarında iştirak edir. 
Sitidinfosfatlar  neytral  yağıarın  və  fosfolipidlərin  sintezi  üçün  lazım  olan 
enerjini  verir.  Quanozinfosfatlar  isə  adenozinfosfatlarla  birlikdə  zülalların  biosin-
tezində iştirak edir.   
Karbohidratların  mübadiləsində  nukleotiddişəkərlər  xüsusi  yer  tutur. 
Bunların tərkibində nukleotidfosfatlardan başqa heksozalar (qlükoza) və ya onların 
törəmələri  də  (heksuron  turşuları  və  ya  asetilaminoşəkərlər)  olur.  Bu  birləşmələr 
karbohidratların sintezində iştirak edir.  
Makroergik rabitəyə kükürdlü birləşmələrdə də rast gəlinir. Onlardan tioefir 
makroergik  rabitəni  (R─CO~S─R
1
)  göstərmək  olar.  Bütün  göstərilən  makroergik 
birləşmələr orqanizmi enerji ilə təmin edir və onun yaşamasına şərait yaradır.  
Müxtəlif  enerji  növlərinin  orqanizmdə  əmələ  gəlməsi  və  paylanması 
aşağıdakı sxemdə təsvir edilmişdir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
 
 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 10. NUKLEİN TURŞULARININ MÜBADİLƏSİ. NUKLEİN TURŞU- 

---

111 
 
                    LARININ HƏZM SİSTEMİNDƏ PARÇALANMASI, SİNTEZİ VƏ  
                    MÜBADİLƏ POZĞUNLUQLARI 
 
 
 
 
P L A N 
 
 
 
1. Nuklein turşularının həzm sistemində parçalanması 
2. Nuklein turşularının bioloji sintezi 
3. DNT-in biosintezi (replikasiya) 
4. DNT-in biosintezinin insiasiyası mərhələsi 
5. DNT-in sintezinin elonqasiya mərhələsi 
6. RNT-in biosintezi – transkripsiya 
7. Nuklein turşularının mübadiləsinin pozğunluqları 
1.  Nuklein  turşularının  həzm  sistemində  parçalanması:  Nuklein 
turşularının mübadiləsinin öyrənilməsi biologiyanın bir çox problemlərinin açılma-
sında  mühüm  rol  oynayır.  Beləki,  bir  çox  makromolekulların  sintezinin  mexaniz-
mi, irsi əlamətlərin öyrənilməsi, onların nəsildən-nəsilə keçməsi, hüceyrənin quru-
 
 

---

112 
 
luşu  onun  diferensiallaşması  mexanizmi  NT-in  mübadiləsinin  və  sintezinin  sayə-
sində mümkün olur.  
Nuklein  turşuları  (NT)  qida  maddələrinin  tərkibində  zülallarla  birləşmiş 
şəkildə  (nukleoproteidlər  –  NP)  olur.  Ağız  boşluğunda  heç  bir  dəyişirikliyə 
uğramayan NP–lər mədəyə düşür, orada HCI və pepsinin təsirindən sadə zülallara 
və  NT-a  parçalanır.  Qida  mədədən  bağırsaqlara  keçdikdən  sonra  nukleoproteidlər 
(NP) prostetik qruplara və zülali hissəyə (məsələn tripsin) təsiri ilə davam edir.  
NT-in  parçalanması  mədəaltı  vəzinin  və  bağırsağın  selikli  qişasında  olan 
vəzilərin  hazırladığı  xüsusi  fermentlərin  fosfodiesterazaların  (nukleazaların)  təsiri 
ilə  gedir.  Nukleazalar;  RNT-ni  parçalayan-ribonukleazalar  və  DNT-ni  parçalayan 
dezoksiribonukleazalar  olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  Hər  iki  fermentin  aktivliyi 
pH=7-8,2  mühitində  daha  fəal  olur.  Bu  iki  ferment  birlikdə-endonukleazalar 
adlanır.  Endonukleazalar  NT-ni  depolimerləşdirərək  onları  oliqonukleotidlərə 
qədər  parçalyır.  Ekzonukleazalar  isə  NT-ni  sərbəst  nukleotidlərə  qədər 
parçalanmasını  sürətləndirir.  RNT-azanın  təsirindən  RNT  2
`
,  3
`
  siklofosfatlara  və 
nəhayət  sonuncularda  həmin  fermentlərin  təsiri  ilə  oliqonukleozid-3
`
-fosfata 
hidroliz olunurlar.  
Nəticədə  müxtəlif  endo-  və  ekzonukleazaların  təsirindən  NT-ları,  -ribo  və 
dezoksiribonukleozid-3
`
- və -5
`
 fosfatlar tərkibli qarışıq nukleotidlərə parçalanırlar. 
Nukleozidfosfatlar  sonrakı  parçalanmaya  məruz  qalırlar.  Əvvəlcə  onlar 
hidrolazaların  təsirindən  hidrolizə  uğrayaraq  fosfat  turşusu  molekulunu  itirirlər 
(defosforlaşma).   
 
 
 
Sonrakı mərhələdə riboziltransferazanın təsiri ilə fosfat turşusunun iştirakı 
ilə nukleoziddən azot əsaslarının ayrılması baş  verir.  
 
H
 
H
 
Quanozin 
(nukleotid) 
Quanozin-3-fosfat  
     (nukleotid) 






 Nuklezaza
3
N 
N 
N 
O
H 
N 
H
2
N 
HOCH
2 
HO   
│
 
         P 
   O         OH 
O
 
H
2
O 
+ 
O
 
H
 
OH
 
H
 
+ H
3
PO
4 
H
2
N 
HOCH
2 
N 
N 
O
H 
N 
N 
O
 
H
 
H
 
OH
 
H
 
OH
 
H
 

---