Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

balbal   yazılarında     yazılı   dilə   məxsus   mühafizəkar   cəhətlər   də 

qorunmuşdur. «Dədə Qorqud» isə elə bir məkanda yaranmışdır  ki, 

uzun tarixi olan və artıq xalq dili şəklində təmərgüzləşmiş dilə malik 

olmuşdur.   Həm   də   «Dədə   Qorqud»   daş   yazısı   deyil,   şifahi 

ədəbiyyat nümunəsidir  və ümumxalq Azərbaycan türk dilinin ən 

işlək nümunələri əsasında meydana çıxmışdır.

«Dədə Qorqud»un dili ikinci minilliyin dili deyildir, yəni üz 

köçürmələri zamanı bu dil dəyişdirilməmişdir. Müşahidələr göstə-

rir ki, yalnız bir sıra arxaik fellər öz sinonimləri ilə   əvəz və ya 

izah edilmişdir. Dastan islam dini ilə bağlı əlavələrlə zənginləş-

dirilmişdir. Qalan hallarda dastanın dili öz leksik və qrammatik 

quruluşu ilə şifahi ədəbi dilin təşəkkülü dövrünün (VI-VIII əsrlər) 

məhsuludur. 

Bu   fikirlərin   təsdiqi     üçün   biz   Orxon-Yenisey   yazıları   ilə 

müqayisələr də apara bilərik.  Məsələn, aşağıdakı mətnə diqqət 

yetirək:

Üzə kök tenri, asra yağız yer kılıntukda  ekin ara kisi 

oğlı kılınmıs. Kisi oğlınta üzə eçüm-apam Bumın kağan, 

İstəmi kağan olurmış. Olurıpan türk bodunın ilin törüsin 

tuta birmis, iti birmis.

(21, 71) 

Bu   mətn   «Dədə   Qorqud»   dili   ilə   müqayisədə   zahirən 

anlaşılmaz görünür. Bu hal daha çox onunla bağlıdır ki, bu dildə 

hələ hal və mənsubiyyət şəkilçiləri «Dədə Qorqud»un yarandığı 

dildə   olduğu   qədər   sintaktik   əlaqələri   yaratmaq   keyfiyyətinə 

malik deyil.  «Üzə kök tenri» ifadəsində 

üzə

  sözündə 

–ə

 yerlik 

halın funksiyasını yerinə yetirir – bu, bizim klassik ədəbiyyatda 

və   dastanın   dilində   də   işlək   formalardandır  

–   üstdə

  mənasını 

verir.

Kök

  sözü   transkripsiyada  

klub

  sözündəki  

k

  səsi   kimi 

işarələnib, Azərbaycan dilində tarixən  

gög

  şəklində işlənmiş və 

tədricən son samit sürtünən samitə çevrilmiş, söz  

göy  

şəklinə 

düşmüşdür. 

Tenri 

sözü  

tənri

 şəklində də oxuna bilərdi – bizim 

dildə 4000 il əvvəldən məlumdur. Beləliklə, ifadə 

üstə göy tənri 

mənasındadır – 

tenri - 

səma kimi izah olunur. Sonrakı hissədə 

üz

 sözünə müvafiq 

as

 sözü işlənmişdir – «aşağı» sözünün kökü, 

-ra

 yönlük şəkilçisi yerlik hal funksiyasını yerinə yetirir – aşağıda 

deməkdir.  

Yağız

  sözü   qonur   mənasında   izah   olunur,   şi-

314

---

vələrimizdə boz mənasındadır. 

Yer

 – yerdir. 

Kılıntukda

 sözünü 

başa   düşürük,   amma   indi  

qılındıqda

  şəklində   işlədirik,   «Dədə 

Qorqud»da da belədir. 

Ekin ara

 – «ikisinin arasında» deməkdir; 

eki-n

 – yiyəlik hal şəkilçisinin qısa forması ilə işlənib, 

ara

 sözü 

mənsubiyyət şəkilçisi olmadan fikri ifadə edir.  

Kisi oğlı

  «Dədə 

Qorqud»da olduğu mənadadır – adam oğlu, insan, yalnız 

s > ş 

keçidi ilə. Beləliklə, bu dil başa düşülməz deyil, tədqiqatçı nəzəri 

ilə baxdıqda hər şey aydındır. Lakin «Dədə Qorqud»un dili də bu 

gün adi oxucu üçün tam anlaşıqlı deyil. Bununla yanaşı,  «Dədə 

Qorqud»un dili daha bişmiş, daha ədəbi və kamildir.

Ol   sabığ   esidip   tün   udısıkım     gəlmədi,   küntüz 

olursıkım  gəlmədi

  (Tonyukuk abidəsi, Cənub tərəfi; 21, 118)  

- 

sabığ

 sözündə təsirlik hal şəkilçisinin qədim qapalı variantı, arxaik 

tün

  (gecə)   sözü,  

uyımağım

  (yatmağım)   sözünün  

udımaq 

forması,  

oturmaq

  əvəzinə  

olurmaq

  –   1500   il   ərzində   olan 

dəyişikliklər bunlardır. Elə bil, bu gün deyilib:  

O sözü eşidəndə 

gecə uyumağım (yatmağım), gündüz oturmağım gəlmədi. 

Yaxud: Tonyukuk abidələrindən 2-ci daşın Şərq yazısı:  

Tün udı-

matı, küntüz olurmatı,  Kızıl kanım tökti, kara tərim yügür-

ti

… (21, 121) 

Eki ay kütdim, gəlmədi

 (Moyun çor abidəsi, şərq 

tərəfi; 21, 146) – «İki ay güddüm gəlmədi». 

Yay anta yayladım, 

yaka anta yakaladım

  – yayı orada yayladım, ibadətimi orada 

elədim (Moyun Çor abidəsi, şərq tərəfi, 21,147)  

Talım kara kuş 

mən. Yaşıl kaya yaylağım, Kızıl kaya kışlağım

. (Falnamə; 21, 

195) Burada  yalnız ilk cümlənin izahına ehtiyac var: «Yırtıcı quşam 

mən. Yaşıl qaya yaylağım, Qızıl qaya qışlağım».

İ(r)çi   yanılmaz,   bilgə   unıtmaz,   ötükçi   yanılmaz, 

bitkəçi bilgəlik yanılmaz yirçilik azmaz, yanılmasar, bilgə 

bol(ğa)   azmasar,   yi(rçi     bolğay   yanı)lma

…   -   «bələdçi 

yanılmaz,   müdrik   unutmaz,   məsləhətçi   yanılmaz,   yazı   yazan… 

müdrik olan yanılmaz, bələdçisi olan azmaz,   yanılmasa müdrik 

olacaq, azmasa, bələdçi olacaq… yanılmasa…» (Falnamə, 3-cü əl-

yazma; 21, 202)  

Misallar göstərir ki, «Dədə Qorqud»un dili ilə abidələrin dili 

arasında ruhi yaxınlıq güclüdür. Abidələrin yazılışında problemlər ol-

duğu kimi, oxunuşunda da problemlər vardır. Şübhəsiz, bitikçilər 

hər   bir   səsi   olduğu   kimi   əks   etdirə   bilməmişlər   və   dövrün 

315

---