ehtiyac qalmamışdır:
Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsün!
(41)
Dürtüşərkən ala göndərin avanmasun!
(51)
Çalışında
qara polat uz qılıcın gödəlməsün!
(51)
Qanadlarun ucı
qırılmasun!
(78)
Yerli qara taqların yıqılmasun! Qamən aqan görkli
suyın qurumasın!
(41)
Qarlı qara tağlarun yıqılmasun!
(51)
Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsün!
(51) – tipli alqışlar
feodal mülkiyyəti ilə bağlı yaranmışdır və köhnəlmişdir. İndi
insanlar biri o birinə qurban deyəndə, bir şey hədiyyə etmək
istəyəndə öz əlində olan şəxsi əşyalarını yada salır. Lakin bir
vaxtlar – oğuz zamanında insanlar axar sularını, uca dağlarını,
qalın meşələrini hamınınkı və özününkü saymış, qurbanlıq kimi
təqdim etmişdir:
Qarşu yatan qara tağlar sana yaylaq olsun. Souq-
souq sularım sana içət olsun. Yüksək-yüksək qara
tağlarım sana yaylaq olsun.
Bunlarla yanaşı, şəxsi mülklər, şəxsi mal-dövlət də daim
qurban kimi nəzərdə tutulmuşdur:
Tavla-tavla şahbaz atlarım sana binət olsun. Dünligi
altun ban evim sana kölgə olsun. Qatar-qatar dəvələrim
sana yüklət olsun. Qulım-xəlayığım sana qırnaq olsun.
Ağayılda ağca qoyunım sana şülən olsun. Altun-aqçam
sana xərclıq olsun.
(66)
Bu insanlar öz dağları, meşələri, suları ilə fəxr etmiş, qəh-
rəman övladlarını yüksəltmə məqamında bunlardan müqayisə
vasitəsi kimi istifadə etmişlər:
Qarşu yatan qara tağım
yüksəgi qartaş! Aqındılı görklü suyımın taşqunı qartaş!
Güclü belim qüvvəti, qarannu gözlərümin aydını qartaş!
(99)
Atamdan yegrək qayın ata! Anamdan yegrək qayın
ana! (
112) kimi ifadələr vardır. Təəssüf ki, indi bunlar
unudulmaqdadır.
Dügin qanlu olsun, xan qızı!
(55)
Bəglər,
sizin eşqinizə
! (62)
Dilin üçün öləyim, Yalansa gerçək ola,
Sarı tonlu qız eşqinə bir «hu!» dedi
(88) - kimi ifadələr bu və
ya digər şəkildə yaşamaqdadır.
Elə kim mən çəkirəm göz bu-
nunı, Heç yigidə verməsün qadir tənri göz bu güni!
(102) –
ifadəsi Təpəgözün dilində işlənmişdir
.
İndi
Mən çəkdiyimi düş-
330
mənim də çəkməsin
şəklində və ya başqa variantlarda işlənmək-
dədir.
Alqış bildirən ifadələrin bir hissəsi dini
məzmuna malikdir.
Bunların bir qisminin tərkibində
allah
sözü işlənmişdir:
…dəxi sizi
allah saqlasun.
(41)
Allah yorsun
. (44)
Allah verən umudun
üzülməsün! Kərəm eylə, allah eşqinə
. (57)
Üç günə varmasun,
allah sevindirsün sizi.
(62)
Yaradan
allahdan mədəd!
(76)
Qadir
allah yüzün ağ etsün, Basat!
(103)
Qeyd edilən alqışların hamısında
allah
sözü işlənmişdir.
Lakin bunların hamısında
tənri
sözü ahəngə daha müvafiqdir.
Hiss olunur ki, islamlaşdırma dövründə dəyişdirilmişdir.
Tənri
sözünün iştirakı ilə:
Azıb gələn qəzayı tənri
savsın.
(32)
Ol ögdigim yuca tənri dost olubanı mədəd versün.
(41)
Qadir tənri səni namərdə möhtac eyləməsün!
(44)
Comərdlər comərdi tənri, mədəd!
(89)
Urdığın ulatmıyan ulu
tənri!
(96)
Basduğın bəlürtmiyən bəllü
tənri! Qaqduğın qəhr
edən qəhhar tənri! İşimi sən önar! Ucalardan ucasan, kərəmi
çoq qadir tənri (
83)
Bu ifadələr daha təbiidir. Gözümüzü açıb qocalardan bu cür
eşitmişik.
Qəhhar tənri
ifadəsi göstərir ki, bu nitqin daşıyıcıları
hələ islamı tam mənimsəməmiş, daim öz göy tanrılarının
səciyyəsindən çıxış etmişlər.
Bir neçə misalda
allah
və
tənri
sözləri əvəzinə
qadir
sözündən istifadə edilmişdir:
Qadir səni namərdə möhtac
etməsün
! (78)
Qadir qoarsa, öldürəyim
. (119)
Bir sıra ifadələrdə
allah-təala
sözləri işlənmişdir:
Allah-
təala qorsa.
Allah-təala sana bir oğul versün!
Allah-təala
sana oğul vermiş, tuta versün!
(46)
Dini ifadələrin bir qismi
həq
sözünün iştirakı ilə
qurulmuşdur:
Həq sizə yaman gətürməsin.
(32)
Sağlıqla
sağıncın, dövlətin həq artırsun! Həq yandıran çırağın yana
tursun!
(41)
Yaranlar, sizi
haqqa ısmarladım
. (55)
Allah-təala
müvaziliyi ilə yanaşı,
həq-təala
müvaziliyi də
müşahidə olunur:
Həq-təala
inayət eyləsə. Həq-təala atamın
könlinə rəhmət eləsə (eləyə mənasında).
(87)
331
